Chapter 1
Sticks, Stalks
With a stick, I’ll draw a something on the ground. With a stalk, I’ll chase away a dog’s maw, studded with teeth; I’ll wave a switch in the air to hear proof of the opacity of space, to check if atoms still hang within it. If they do, they’ll hiss when I separate them in the air. I’ll sit for hours on a bough, settling into its palmate nooks like in a nest, for tomorrow. I’ll swing on a lime tree branch, knowing full well that it won’t ever throw me off, because it’s bound with fibers stronger than me. And that all this will forgive me, I’ll remember forever.
Sticks, stalks, clubs, shoots, twigs—long fingers, scaffolding for leaves, flowers and fruit, covered with hard bark, shielded from the world, still they expose their intimate priorities, revealing with their shape—with the hidden language of anatomy—their whole life story, which can be read like a novel with an unpredictable plot. A record of life is kept in the chapters of wood’s growth or in the geometries of cells, capsules hidden in the leaf, or in human words: every tree has a different character because every tree is different. Some are greedy, so they’ll die soon, others will linger for thousands of years, their growth rings thin like tissue paper. They’ll live on the minimum, on nothing, as bristlecone pines have been generating for centuries in the cracks of the dry Rocky Mountains, like the Swedish spruce Old Tjikko is connected to antiquity, to Aristotle, along the thin line of his birth year when the tree was already a few thousand years old.
The branch and the tidily arranged cells—the letters of wood—also record bygone weather, sun and wind, incidents such as May frosts, and whether the soil in which the whole tree was born was generous to it or rather barren, if there was a dearth of rain at some point and times when it was so torrential that it left no air to breathe. All of their traumatic histories are burned into tree bodies, too: a nail, a fire, a bullet from human wars, an insect invasion or the imprint of moose teeth—all this can be read in them. The trunk shape will speak of how years passed, like whether any other trees lived in the vicinity and when they died. Perhaps one day a branch was cut off below or above them? Or maybe a gale split it rambunctiously, opening up an incredible piece of sky for new shoots, as yet unemerged from buds hidden under the bark, the ones people call dormant? What direction does the wind usually blow from, even though it blows as it will? The tree writes all this like a stick in the wind, like I am writing on sand now, because its boughs and branches—that whole tangle—are a constant conversation with each other and with space and give this body its outline.
A branch also encompasses a certain ancient blueprint, a breath of life shaped by evolution, sanded down by numerous failures corrected throughout millions of years; thanks to this today we too, within a split second, move our palms away from flame. Our contemporaries then are fortune’s darlings, the lucky ones among the never-ending pile of corpses and their poor decisions, so they grow here, live in the best way available at the moment.
In the bough and twig I also see the work of pure chemistry and clear physics, their deciphered laws and the search for an answer, passed on as inheritance, a superordinate clause whispered to the leaf, the fiber, attained through the ancestors’ death. I still haven’t learned that mystery.
Just like the certainty that gravity exists. And that afterimages of its acts can be seen in trees. They retain gravity’s drawings like an echo. In plants, the earth’s invisible attraction can be seen in the very arrangement of the trunk, in the geometry of a blade of sedge and a willow osier, in a leaf’s venation and its shape, in the forms of cones, the structure of thecae—it shows everywhere.
It also seems to me that this transparent air, which billions of years ago was a monster blocking the plants’ emigration from sea to land, today is part of the environment and plants no longer have to die because of it: they’ve adapted to co-exist in and with air. From the very start it surrounds a branch, moves, has variable humidity, dries out the leaf, dragging the water out of it, wets it with condensation in the mornings, but will also hit it with wind, creating stresses, bends and vibrations of the mast-bough and the whole trunk. Gusts of air will bash the tree, and it will respond with groans and rustling to each stream of wild atoms wrapped around its branches.
And so, year in, year out, sticks live, grow and fatten, and then, as branches and then boughs they keep incredibly diligently taking down in their bodies the whole which happens in and around them, they preserve its records forever, until something decays, burns or splits them.
Because the limb hides the bough, the bough keeps the branch from a year ago, and the stick from a few years before, and even deeper sits the quiet stalk. In the very center, there’s the completely silent memory of the thin spring twig, the green match-sized shoot, now it can only be seen as a bright point, the medulla, and it used to welcome you with the flicker of a yellow-green leaf. Because it was felicitously placed on a tree at the right time if it managed to survive, freeze, defrost and become a base which could be covered by new growth, ever newer rings of expanding time, like ripples left by a stone thrown into water.
The geometry of growth rings is something that happens in sticks; I think we can say this—that geometry happens in plants, self-determines in nature and creates it through itself. Geometry is an answer to nature, a reflection of influence, and so it betrays it, showing what nature cannot bear and what it can allow, so it becomes a tangle of branches on a wall, the venation of a leaf, the Amazon’s drainage basin, wrinkles on a face, cracks in the earth, a heart’s blood vessel, the veins in a grasshopper’s wing—everything resembles everything else, because everything is built from the same molecules and exists in the same shared space, home to frogs, kingfishers and sedge.
And so the tender shoots, stalks, and boughs record the process of creation of the whole tree, its growth, as a song celebrating life, an oratorio of light and soil, of changes in the surroundings and its own interior. All this is carved out in the hieroglyphs of anatomy. Although I can only decipher single words, simple sentences with only a few adjectives, I still know that it’s worth reading ceaselessly, just like we read records and sources unearthed by archaeologists, ethnographers, writers from years gone by who described the story of people in the world and the complex world itself. Fragments of Sappho’s words, moonstone, the rustling of the universe, the squeals of gravitational waves and anatomy of plants, the outlines of plants, the incomprehensible languages of plants are reason enough to get lost in them on purpose, dig into the grainy and indistinct proof of their existence, get tangled in there, tire and reach the end without knowing the answer.
Sticks, stalks, the air and us too.
[…]
Chapter 17
The Happiness of Polysaccharides
All so-called animate objects (as if dead stones were suffused with an element of life) are immersed in a world that changes with time, and so, as they are subject to it, they change too. Such is the beginning of what gets pushed into this life. Creating itself, accepting and learning, organizing itself; its tissues, character and the whole ecosystem. All this, as long as it generates newness expressed in some form—of, let’s say, a geranium blossom, a puppy or a small sour apple—people encounter with tenderness, give it a cordial welcome. Nature delights us with the birth of leaves and fruit, the smell of essential oils from ovulating flowers, fluffy fur, milk teeth, pink skin and kittens. But all this must die anyway, just like it willed to become, emerge from the tangle of improbability: that it’s you who is here now, created from myriad possibilities, you’ve won, like the apple you’re reaching for and the air you’re breathing.
Learning the rudiments of genetics gives rise to huge astonishment, and a disbelief in one’s own existence. It isn’t about emotional raptures: it’s just mathematics, probability and a calculation that results in a terrifyingly small number. I don’t know whether it should cause joy, the fact that it was us who managed to be born, overtake billions of other combinations, plans, projects for life of our would-be siblings. They were all surely filled with similar hope and the promise of fidelity in the event of successfully coming into existence—and from the biological perspective it was a potential cluster of healthy children, the possibility of spreading one’s ideas, or the expansion of one’s area of influence. But no. We get born. So it goes, and then we must die, touch that critical point within a segment, complete the symmetry of life, cross the last patch of being and cease to exist.
But this humble organic truth is drowned out by notions of life at full speed, freshness, that “here and now,” preferably in an immutable, smooth and happy form. Nature, however, works completely differently, it creates for “there and later,” and frequently very roughly at that. To it, the humility of death is not humility. It only seems so to us. Nature has no acceptance of death because there has never been any questioning it or objecting to it. The end is a transformation of animate and inanimate entities into something new, usually much better, as demonstrated by the evolution of flowers which creates ever more rich, lasting and intelligent forms. Flowers have begun, after all, by shyly exposing themselves to the wind; for millions of years countless numbers of them rotted, and today their derivatives which came into being through evolution correspond with insects and birds, they can even be fussy and demanding, like, for example, orchids or lilies. But every vein or strand conducting water in their leaves may have once conducted blood, because its particles and atoms could earlier have made up the geometry of arteries—say, of a field mouse. That mouse might even have had a happy, long life, eating and reproducing as it should for the whole of its two years, but at some point this had to end, and the body had to be returned to the universe’s circulation of energy and mass. And once that was done, something else immediately started happening, something created, painstakingly organised by others, on every single stage of the transformation into another state of being.
Some cry looking at trees that grow in a forest at the very border of an ever-fuller cemetery, some will give their body to the streams of change without emotion. One only has to accept it, and then the remainder of our time grows gentler.
The certainty of decay, the certainty of submitting to the processes dividing us into elementary particles means that nobody should think that they are nothing, because—regardless of beliefs and faith or non-faith—here on Earth one is always, after all, a handful of the world’s atoms. But how to scatter them after, how to name and sort them, give them to those who want them? Forest animals are tended by the burying beetle (Nicophorus vespillo). It is not called Vespillo mirabilis, or singularis. Forest animals don’t have to think about what happens after. It’s the beetle—among others—that initiates further existence, the transformation, physical at first, as long as physics applies. This beetle acts honestly, unambiguously, even mechanically, as it buries the corpse, removing the soil from beneath it, so that it sinks into the abyss of biochemistry, to find itself in Hades, or in Vyraj, in the form of a bird. But before that happens the beetle lives in the carcass, lays eggs, starts a family and doesn’t care about spirituality or the fate of souls.
In every forest or meadow that brims with the hope of life someone, something, has the great power of enchanting matter, giving it new meaning; this matter will serve through evolution’s gestures in the creation of the world’s richness, only let it surrender first, let it stop living. Those are insects, their larvae, necrophages, fungi, millipedes, bacteria, phenomena that humans find ugly.
They’re not picky, it’s their daily life, so that when you enter a forest, you take a deep breath and say it smells beautiful, that the air’s different here. You’ll spread a blanket in a clearing, eat a sandwich and never think of all the clotted blood, rotting entrails, piles of carcasses, decaying leaves and droppings there were, there still are, because it’s all being systematically transformed into acorns, claws, bushy tails and porcini. Bacteria and fungi are the first to pounce onto a dead leaf. The changes are so turbulent that its temperature rises—as if it was more animal. When it cools, when it resembles its surroundings, actinobacteria appear; they decompose cellulose. Only a week earlier, children from kindergarten were collecting autumn leaves, and the leaves that were left in the forest already exist only in the form of polysaccharides.
The more they disappear, the more the cleaning system dismantles itself, suddenly there are mites, roundworms which devour bacteria and fungi, springtails and finally earthworms, bowels of the earth, as romantics call them. They also absorb, stir and excrete, just as usual, with no rapture. And such is the end of the other, and this concerns all elements of nature, tree, moss, swallow, ivy. We don’t notice them, don’t listen, don’t think about the large-scale decay of what dies, what transforms, we prefer the complete, the fresh, pink or light green.
The real miracle of transfiguration of water into blood happens in nature, when the meadow-fed lark lays its eggs, when tadpoles hatch, when a rat is born.
During a seminar I couldn’t stop admiring a student’s project about forest insects decomposing birds and mammals. It dazzled me as I watched hen carcasses transform into rotting entrails, then into clean bones and finally into soil, mineral, a bit richer. Just like that.
I also thought about the repulsive stench of that process—why does carrion stink (it only stinks to humans)? I gave it a dimension of solemnity, the necessary distance and peace, so that nobody and nothing would approach this mystery. It only took the hens a week to decompose. Seven days of dividing a laid-out body into particles, warmth and gas. Thousands of larvae. They eat, gobble, but only what’s rotting, our clean epidermis and lively artery won’t interest them. They ignore my finger, cross the hand, looking for an escape route. They resemble tiny white rolls. They eat and clean with a passion that’s simply unbridled. Who else could do it? Who could quietly transform a dead body, leaving only white bones, and then fly away in the shape of a fly with colourful eyes and an emerald thorax? The work of flies is incredibly powerful, especially in comparison with our teeth-fighting. How clumsy we are, how awful would the world and we look if not for that magical metamorphosis of matter, of everything beyond the section of life, beyond the parenthesis of hope. Like on the paintings of Zdzisław Beksiński, who clothed this state of transformation in towering emotions, arrested it, scratched it raw and wouldn’t let it end.
Nature acts much more modestly. There are no animals or plants which kill by quickly fragmenting the dead body. It doesn’t work like sharp fangs, claws or poison in the salivary gland. Those which will cram us into the new, better existence are dumb, at least from our perspective. They will silently take care of us and give us to others in others. Is this not reason enough to be grateful? It’s so curious and beautiful that a plant senses death and in its planty way knows that the leaves detaching from dry stems will fall to the ground and begin the distribution of particles. Hence, it’s still alive when it deprives the leaves of what’s precious, for example chlorophyll. As the plant will live, it will rob everything it gives away to death: this is expressed in the beautiful autumnal colour of leaves, yellow, red—the chlorophyll gone already. Those leaves can be given up, let them rot if they have to. The decay of plants is much less dramatic than the decomposition of animals, because plants have no fingers, eyes or mouth. The creation of fragrant soil scented with mosses, tannins from bark, the air from a mound of rotting dead leaves and branches, from moldy fruit, stinking, fungus-ridden and unidentified plant scraps is a miracle of nature, one replete with creative powers, expressed in a form that’s perfect, gentle and accessible to every hand: in the form of compost. Compost fascinates poets, Walt Whitman—moved by it—simply cries:
Behold this compost! Behold it well!
Perhaps every mite has once form’d part of a sick
person—yet behold!
Julia Fiedorczuk writes about the uncertainty of composted matter:
Those tiny things which eat the bodies of leaves on the forest floor.
I rub a cold crumb of earth in my fingers,
dust fills the contour lines of an exotic map.
Compost is a whole separate biotope, life’s living environment, and although it originally has to do with decay, it is mainly a workshop for elementary particles. After all, componere is Latin for “to put together.” Decay creates new tissue of easily accessible matter, common to all plants, then animals and, at the end (and the beginning), to the burying beetle.
Of course, ordinary catastrophes happen here too: collisions of celestial bodies, the surprising visit of people on Earth and the whole range of exceptions within the theory of the universe’s deterministic chaos, but even so, decay still leads to the appearance of life. Life which will organize itself anew from the old, not exploiting but co-existing, building new beings on the bodies of ancestors, until finally it reaches a stable form of biocenosis—they call it the climax. It’s when decay and creation tessellate in time and space as an ecosystem’s essential continuum. From a wider perspective this state is the final form.
The climax stage in central Warsaw is the mixed forest. It sounds bizarre in the light of what, in fact, Warsaw currently is. But only imagine: dense primeval forest, suffused with greenery, as something like an ending of the succession of plants and animals in a place where previously people were the creators. It’s the most natural thing that can happen here. And it is happening. Just peer into the gaps, furrows, and out-of-reach corners. The slow decomposition of the city takes place where nobody can see. Algae and lichens appear and erode walls by acidifying them. In death they create a base for more complex plants, such as silvery thread moss or common liverwort, which can be found in cracks in concrete or gutters.
They are the prelude for Warsaw’s primordial forest, which will appear here according to nature. This is what the laws of thermodynamics decree, this is what Darwin whispers from beyond the grave. Because one day hornbeams will rustle in the capital, and foxes will frolic on Marszałkowska Street. Naturally there is only one condition—if we leave them alone and go away for about a thousand years.
1
Patyki, badyle
Patykiem narysuję na ziemi jakieś coś. Badylem odgonię naszpikowaną zębami paszczę psa, kijaszkiem pomacham w powietrzu, by posłuchać dowodu na nieprzezroczystość przestrzeni, dla sprawdzenia, czy nadal tam w niej wiszą atomy. A skoro wiszą, to przecież zasyczą, gdy je w powietrzu rozdzielę. Na konarze będę siedzieć godzinami, moszcząc się w dłoniastych jego rozwidleniach jak w gnieździe, na jutro. Pohuśtam się na gałęzi lipy, dobrze wiedząc, że nie zrzuci mnie naprawdę nigdy, bo związana jest włóknami silniejszymi niż ja. I że wszystko to też mi wybaczy, będę pamiętać zawsze.
Patyki, badyle, drągi, pędy, gałązki – długie palce, rusztowania dla liści, kwiatów i owoców, pokryte twardą korą, zasłonięte od świata, eksponują jednak swoje intymne priorytety, obnażając kształtem, ukrytym językiem anatomii całą historię swojego życia, którą można czytać jak powieść o nieprzewidywalnej fabule. W rozdziałach przyrostów drewna albo w geometriach komórek – kapsułek ukrytych w liściu – kryje się zapis o życiu, po ludzku: każde drzewo ma inny charakter, bo przecież każde z nich jest inne. Jedne są zachłanne, więc umrą szybko, a drugie ślimaczyć się będą kilka tysięcy lat, przyrostami cienkimi jak bibułka. Będą żyły na minimum, na nic, jak w spękaniach suchych Gór Skalistych od wieków stwarzają się sosny ościste, jak szwedzki świerk Old Tjikko związany będzie z antykiem, z Arystotelesem, cienką granicą roku, w którym on się narodził, a drzewo miało już kilka tysięcy lat.
W gałęzi i ułożonych komórkach – literach drewna – zakodowana jest też wybrzmiała pogoda, słońce i wiatry, z wypadkami jak majowe mrozy, i to, czy gleba, w której całe drzewo się zrodziło, była dla drzewa hojna czy raczej jałowa, czy brakowało kiedyś deszczów i w którym roku zdarzyły się tak rzęsiste, że brakowało powietrza na oddech? W ciałach drzew wypalone są też wszystkie ich traumatyczne historie, na przykład gwóźdź, pożar, pocisk z ludzkich wojen, inwazja owadów czy zgryzanie zębami łosia – to też się da w nich odczytać. Kształty konarów opowiedzą o przebiegu wielu lat, chociażby o tym, czy w ich bliskości żyły jakieś inne drzewa oraz kiedy one umarły. Czy czasem któregoś dnia nie ścięto gałęzi wyżej albo niżej nich? A może wichura rozłupała ją zamaszyście, otwierając niebywały kawał nieba dla nowych pędów, jeszcze niewyrośniętych, z ukrytych pod korą pąków, które człowiek nazwał śpiącymi? Z której strony zwykle wieje wiatr, mimo że nigdy nie wiadomo, kędy on gna? Wszystko to pisze drzewo jak patyk w powietrzu, jak ja teraz na piachu, bo konar i gałęzie, cała ta gęstwina, to ciągła ich rozmowa ze sobą, przestrzenią i tego ciała rysunki.
W gałęzi jest też wrysowany pewien odwieczny plan, tchnienie życia wykształcone ewolucją, oszlifowane licznymi porażkami, które się przez miliony lat koryguje, dzięki czemu dziś także my – w ułamku sekundy – odchylamy przecież dłoń znad płomienia. Współcześni wokół nas to zatem wybrańcy losu, szczęśliwcy pośród niekończącej się sterty zwłok i ich chybionych decyzji, więc rosną tu, żyją najlepiej jak w tym momencie można.
W konarze i cienkim patyczku widzę też działania czystej chemii i widzę klarowną fizykę, ich odczytane prawa i poszukiwania odpowiedzi, przekazywane jako dziedzictwo, zdanie nadrzędne szeptane do liścia, do włókna, zdobyte przez śmierć przodków. Tej tajemnicy wciąż nie znam.
Tak jak pewność tego, że istnieje grawitacja. I że w drzewach widać powidoki aktów grawitacji. W nich jest jej rysunek, jak echo. To niewidzialne przyciąganie kuli ziemskiej u roślin dostrzec można już w samym ułożeniu pnia, geometrii źdźbła turzycy i witce wierzby, w nerwacji liścia, w jego kształcie, formach szyszek, strukturze pylników, wszędzie ją widać.
Wydaje mi się też, że to przezroczyste powietrze, które przed miliardami lat było potworem hamującym emigracje roślin z mórz na lądy, dziś jest składnikiem przestrzeni, przez który żadna roślina nie musi już umierać. Bo dostosowała się, by z tym powietrzem i w powietrzu współistnieć. Od samego początku ono jest wokół gałęzi, porusza się, ma zmienne stężenia wilgoci, będzie osuszało liść, więc wywlekało z niego wodę, rankiem moczyło kondensacją, ale i wiatrem biło, tworząc naprężenia, wygięcia i drgania masztu-konaru i całego pnia. Będzie tłukło podmuchami, a drzewo odpowie jękami i szumem na każdy strumień dzikich atomów zaplatający się wokół gałęzi.
I tak rok w rok, patyki, gdy żyją, to rosną, tyją, potem już są jako gałęzie i zaraz konary, wciąż notując w swoich ciałach z niezwykłą pilnością całość tę, która się w nich i dookoła dzieje, zachowują jej opisy na zawsze, dopóki coś ich nie rozłoży, nie spali lub nie rozedrze.
Bo w konarze jest schowany badyl, w badylu jest gałąź, ta sprzed roku, i kijek sprzed kilku lat, a jeszcze głębiej siedzi cicha gałązka. W samym środku zaś jest już zupełnie nieme wspomnienie cienkiej wiosennej witki, zielonego patyczka wielkości zapałki, teraz widać go tylko jako jasny punkt, rdzeń, a przecież kiedyś witał cię migotaniem żółtozielonego liścia. Bo był on w odpowiednim czasie szczęśliwie na drzewie umieszczony, skoro wtedy przeżył, przezimował, odzimował i stał się podstawą, którą oblazły nowe przyrosty, nowe i nowe kolejne okręgi budującego czasu, jak fale po wrzuconym do wody kamieniu.
Geometria okręgów drewna to coś, co się w patykach dzieje, bo myślę, że można tak mówić – że geometria w roślinach właśnie d z i e j e s i ę, samostanowi w naturze i tę naturę przez siebie stwarza. Jest na nią odpowiedzią, refleksem odziaływania, zdradza ją poprzez to, pokazując, czego ona nie znosi, a na co pozwala, jest zatem plątaniną gałęzi na murze, nerwacją liści, dorzeczem Amazonki, zmarszczkami na twarzy, spękaniem ziemi, naczyniem serca, żyłkami skrzydeł pasikonika – wszystko jest do siebie podobne, bo wszystko jest zbudowane z jednych molekuł i tkwi w jednej, wspólnej przestrzeni, w której rosną żaby, zimorodki i turzyce.
W czułych pędach, badylach i konarach utrwalona jest więc droga tworzenia całego drzewa, jego wzrostu, jako pieśni wiwatującej życiu, oratorium światła i ziemi, przemian otoczenia i własnego wnętrza. Wszystko to wyryte jest hieroglifami anatomii. Mimo że mogę rozszyfrować z nich tylko pojedyncze słowa, zdania proste z kilkoma tylko przymiotnikami, i tak wiem, że warto to czytać bez ustanku, dokładnie tak samo, jak czytamy zapisy i źródła odkrywane przez archeologów, etnografów, u pisarzy sprzed lat, opisujących historie człowieka na świecie, jak i sam złożony świat. Urywki słów Safony, księżycowy kamień, szelesty kosmosu, piski fal grawitacji i anatomia roślin – rysunki roślin – języki roślin, niezrozumiałe, wystarczają, by z premedytacją zgubić się w nich, zakopać się w ich zaszumionym i niewyraźnym dowodzie istnienia, zaplątać się tam, zmęczyć i się skończyć, bez poznanej odpowiedzi.
Patyki, badyle, powietrze i jeszcze my.
[...]
17
Szczęście wielocukrów
Każdy tak zwany obiekt ożywiony (jakby martwe kamienie nasączone były pierwiastkiem życia) zanurzony jest w świecie, który zmienia się w czasie, więc on, jako że jest mu poddany, zmienia się razem z nim. Taki jest początek tego, co zaraz zostaje wtłoczone w to życie. Stwarzanie się, przyjmowanie i poznanie, organizowanie się: swoich tkanek, charakteru i całego ekosystemu. Wszystko to, póki generuje novum, wyrażone w formie – niech będzie, że kwiatu bodziszka, szczeniaka czy małego kwaśnego jabłka – otaczane jest przez człowieka rozczuleniem, serdecznym przyjęciem. W przyrodzie zachwycają nas porody liści i owoców, zapach olejków eterycznych z owulujących kwiatów, puchate futerka, mleczne zęby, różowa skóra i kocięta. A przecież i tak wszystko to musi umrzeć. Dokładnie tak samo, jak zechciało powstać, wyłonić się z gęstwiny nieprawdopodobieństwa: że właśnie ty tu teraz jesteś, powstały z miliardów możliwości, wygrałeś jak to jabłko, po które sięgasz, i powietrze, którym oddychasz.
Poznanie podstaw genetyki generuje wielkie zdziwienie, niedowierzanie także we własne istnienie. Nie chodzi o emocjonalne uniesienia, bo to tylko matematyka, prawdopodobieństwo i straszliwie mała liczba w wyniku tej kalkulacji. Nie wiem, czy powinno to pociągać za sobą radość, że to właśnie nam udało się urodzić, przegonić miliardy innych kombinacji, planów, projektów na życie naszego niedoszłego rodzeństwa. Bo każde z nich z pewnością wypełniała podobna nadzieja i obietnica dotrzymania wierności w przypadku sukcesu zaistnienia – a z punktu widzenia biologii był to potencjalny wianuszek zdrowych dzieci, ewentualne rozprzestrzenienie swoich idei, czyli poszerzenie własnego areału oddziaływania. Ale nie. Rodzimy się my. Jakoś to idzie, a potem trzeba umrzeć, dotknąć tego krytycznego punktu odcinka, wykreślić do końca symetrię własnego życia, przekroczyć ostatni skrawek istnienia i przestać być.
Ale ta poczciwa organiczna prawda zagłuszana jest ideami życia bez wytchnienia, świeżego, owego „tu i teraz”, najlepiej w formie niezmiennej, gładkiej i szczęśliwej. Natura działa jednak zupełnie inaczej, tworzy dla „tam i potem”, i często przy tym bardzo chropowato. Pokora śmierci nie jest dla niej pokorą. Tylko nam się tak wydaje. Nie ma w niej zgody na śmierć, bo nie było wcześniej o nią pytania ani wobec niej sprzeciwu. Kres jest przekształcaniem bytów ożywionych i nieożywionych w coś nowego, zwykle znacznie lepszego, tak jak pokazuje ewolucja kwiatów, która tworzy formy coraz to bogatsze, trwalsze, inteligentniejsze. Kwiaty rozpoczęły przecież od nieśmiałego wystawiania się na wiatr, przez miliony lat niezliczone z nich gniły, a powstałe w toku ewolucji ich pochodne korespondują dziś z owadami, ptakami, są nawet kapryśne i wymagające, jak na przykład storczyki czy lilie. Lecz każda żyłka, wiązka przewodząca wodę w ich liściach mogła kiedyś przewodzić krew, bo jej cząstki i atomy tworzyć mogły wcześniej geometrie tętnic – choćby myszy polnej. Mysz ta może miała szczęśliwe, długie życie i przez te całe dwa lata jadła i mnożyła się jak trzeba, ale kiedyś to się musiało skończyć i ciało trzeba było oddać do wszechświatowej przemiany energii i masy. A gdy się dokonała, z miejsca zaczęło dziać się coś innego, co zostało stworzone, zorganizowane przez innych, szczegółowo w każdym pojedynczym etapie przejścia do innego stanu istnienia.
Są tacy, co płaczą, patrząc na drzewa, które rosną jeszcze w lesie, lecz tuż przy granicy wypełniającego się cmentarza, są tacy, co oddadzą swoje ciało w potoki przemian bez wzruszenia. Wystarczy się na to zgodzić, a wtedy cała pozostałość naszego czasu złagodnieje.
Pewność rozkładu, pewność oddania się procesom rozdziału nas na cząstki elementarne sprawia, że nikt nie powinien myśleć o sobie, że jest niczym, bo niezależnie od przekonań i wiary lub niewiary, zawsze przecież tu, na Ziemi, jest się garścią atomów świata. Lecz jak je rozsypać potem, jak nazwać, posegregować, oddać tym, co je chcą? Leśnymi zwierzętami po śmierci opiekuje się grabarz pospolity (Nicrophorus vespillo). Nazwany jest pospolitym, a nie Vespillo mirabilis czy singularis. Zwierzęta lasu nie muszą myśleć, co się będzie działo potem. To między innymi on, grabarz, inicjuje dalsze istnienie, przeistoczenie, najpierw fizycznie, póki fizyka jeszcze obowiązuje. Ten chrząszcz ma przy tym gest szczery, jednoznaczny, nawet mechaniczny, bo zwłoki zakopuje, usuwając spod nich glebę, przez co zapadają się one w otchłań biochemii, by trafić zaraz do Hadesu albo do Wyraju pod postacią ptaka. Ale zanim to się stanie, grabarz w padlinie żyje, składa jajeczka, zakłada rodzinę i nie obchodzi go duchowość ani los dusz.
W każdym lesie czy łące pęczniejącej nadzieją życia ktoś, coś, ma wielką moc czarowania materii, nadawania jej nowego znaczenia, materii, która będzie służyć gestami ewolucji w kreacji bogactwa świata, tylko niech się najpierw podda, niech przestanie żyć. Są to owady, ich larwy, nekrofagi, grzyby, krocionogi, bakterie, czyli zjawiska ludziom brzydkie.
One nie grymaszą, to jest ich codzienność, dzięki czemu, gdy wejdziesz do lasu, oddychasz pełną piersią i mówisz, że pięknie pachnie, że to tu jest powietrze. Na polance położysz koc, zjesz kanapkę i ani razu nie pomyślisz, ile skrzepniętej krwi, gnijących wnętrzności, stosów trupów, pleśniejących liści i odchodów tu było, wciąż jest, bo wszystko jest na bieżąco przemieniane w żołędzie, pazurki, rude kitki i borowiki. Na martwy liść najpierw rzucają się bakterie i grzyby. Przemiany są tak burzliwe, że wzrasta jego temperatura, a to przecież tak, jakby był on bardziej zwierzęcy. Gdy się ochładza, gdy przypomina otoczenie, pojawiają się promieniowce rozkładające celulozę. Jeszcze przed tygodniem dzieci z przedszkola zbierały jesienne liście, a liście, które zostały w lesie, są już tylko pod postacią wielocukru.
Im bardziej on znika, tym bardziej sam układ sprzątający się demontuje, nagle pojawiają się roztocza, nicienie, które pożerają bakterie i grzyby, skoczkonogi i wreszcie dżdżownice, jelita ziemi, jak mówią o nich romantycy. One też wchłaniają, mieszają i wydalają, zwyczajnie, bez uniesień. I tak następuje koniec tamtego, i to dotyczy wszystkich elementów natury, jak drzewo, mchy, jaskółka, bluszcze. Nie zauważamy ich, nie słuchamy, nie myślimy o wielkiej skali rozkładu tego, co umiera, co się przeobraża, wolimy to gotowe, świeże, różowe lub jasnozielone.
Prawdziwy cud przemienienia wody w krew dzieje się w naturze, gdy karmiony łąką skowronek złoży jaja, gdy wylęgają się kijanki, gdy urodzi się szczur.
Nie mogłam przestać się zachwycać podczas seminarium pracą studentki o leśnych owadach rozkładających ptaki i ssaki. Olśniła mnie, gdy patrzyłam na padliny kur zmieniające się w gnijące wnętrzności, a potem w czyste kości i na końcu w glebę, mineralną, nieco bogatszą. Tak po prostu.
Myślałam też o odrażającym odorze tego procesu – dlaczego padlina cuchnie (tylko człowiekowi cuchnie)? Nadałam temu wymiar powagi, koniecznego oddalenia i spokoju, by nikt i nic nie podchodziło do tego misterium. Rozkład kur trwał tylko tydzień. Siedem dni rozdzielania złożonego ciała na cząsteczki, ciepło i gaz. Tysiące larw. One jedzą, żrą, ale tylko to, co gnije, nasz czysty naskórek i żwawa tętnica ich nie zainteresują. Ignorują mój palec, przechodzą po dłoni, szukając drogi ucieczki. Przypominają małe białe wałeczki. Zjadają, czyszczą z jakąś wręcz niepohamowaną pasją. Kto inny mógłby to zrobić? Kto mógłby przekształcić trupa cicho, zostawiając tylko białe kości, a samemu potem odlecieć pod postacią muszki z kolorowymi oczami i szmaragdowym pancerzem? Moc dzieła much jest nieprawdopodobna, zwłaszcza w porównaniu z naszą walką zębami. Jakże jesteśmy niezdarni, jakże fatalnie wyglądałby świat i my sami, gdyby nie istniała ta magiczna metamorfoza materii, tego wszystkiego za odcinkiem życia, za nawiasem nadziei. Jak u Beksińskiego, który stan tej przemiany ubierał w ogromne emocje, zatrzymywał go, rozdrapywał i nie pozwalał się skończyć.
Przyroda działa znacznie skromniej. Nie ma zwierząt ani roślin, które zabijałyby poprzez szybkie rozdrabnianie martwego ciała. To nie działa jak ostre kły, pazury czy trucizna w śliniankach. Towarzystwo, które nas wtłoczy w nowy, lepszy byt jest nieme, przynajmniej z naszej perspektywy. Milcząco się o nas zatroszczy i odda innym w innych. Czy to nie wystarczający powód do wdzięczności? Jakże ciekawe i piękne jest to, że rośliny czują śmierć i na swój zielski sposób wiedzą, że odczepiające się od suchych pędów liście spadną na ziemię i zaczną rozdawnictwo cząsteczek. Dlatego też jeszcze za ich życia zabierają z nich to, co cenne, na przykład chlorofil. Skoro roślina będzie żyć, to ograbi wszystko, co oddaje śmierci: a wyrazem tego jest jesienny piękny kolor liści, żółty, czerwony – bo już bez chlorofilu. Takie liście można oddać, niech sobie gniją, skoro muszą. Gnicie roślin jest znacznie mniej dramatyczne od rozkładu zwierząt, bo rośliny nie mają palców, oczu ani ust. Tworzenie pachnącej ziemi aromatyzowanej mszakami, garbnikami z kory, powietrzem z kopca podgniłych martwych liści i gałęzi, ze spleśniałych owoców, cuchnących, zgrzybiałych i niezidentyfikowanych roślinnych resztek jest cudem natury, pełnym mocy twórczych, wyrażających się formą doskonałą, łagodną i dostępną dla każdej dłoni: pod postacią kompostu. Kompost fascynuje poetów, Walt Whitman poruszony nim najnormalniej krzyczy:
Spójrz na ten kompost! Przyjrzyj mu się dobrze!
Każda drobina mogła być kiedyś cząstką trędowatego –
[a jednak spójrz![1]
Julia Fiedorczuk o nieoznaczoności skompostowanej materii pisze:
Te maleństwa, które jedzą ciała liści na podłodze lasu.
Rozcieram w palcach zimną grudkę ziemi,
proch wypełnia poziomice egzotycznej mapy.[2]
Kompost jest całym odrębnym biotopem, żywym środowiskiem życia, i mimo że dotyczy pierwotnie rozkładu, to jednak w głównej mierze jest on domem pracy twórczej cząstek elementarnych. Bo przecież componere to z łaciny „składać razem”. Poprzez rozkład powstaje nowa tkanka łatwo dostępnej materii, wspólnej dla wszystkich roślin, potem zwierząt i na koniec (oraz początek) dla grabarza.
Oczywiście wydarzają się tu też zwyczajne katastrofy: kolizje ciał niebieskich, zaskakująca wizyta człowieka na Ziemi oraz cała paleta wyjątków w ramach teorii deterministycznego chaosu wszechświata, ale i tak póki co dzięki rozkładowi wciąż pojawia się życie. Życie, które zorganizuje się na nowo ze starego, nie eksploatując, a współistniejąc, budując na ciałach przodków nowe istnienia, uformuje wreszcie postać stabilną biocenozy – mówią na to klimaks. Wtedy rozkład i tworzenie pojawiają się mozaikowo w czasie i przestrzeni jako niezbędne kontinuum ekosystemu. Z szerszej perspektywy taki stan to już forma skończona.
W centrum Warszawy stadium klimaksu stanowi las mieszany. Brzmi to kuriozalnie w świetle tego, czym Warszawa w rzeczywistości obecnie jest. Lecz wyobraź sobie tylko: gęsta, przepełniona zielenią puszcza jako swoiste zakończenie sukcesji roślin i zwierząt w miejscu, gdzie do tej pory tworzył człowiek. To najbardziej naturalne, co może tu się wydarzyć. I to się dzieje. Wystarczy spojrzeć w szczeliny, rowki i niedostępne dla palców kąty. Powolny rozkład miasta odbywa się tam, gdzie nikt nie widzi. Pojawiają się glony i porosty, które zakwaszając mury, powodują ich erozję. Umierając, tworzą podłoże dla roślin wyższego rzędu, na przykład dla prątnika srebrzystego czy porostnicy wielokształtnej, które spotkać można w spękaniach betonu czy rynnach.
One są preludium warszawskiej puszczy, która według natury tu powstanie. Tak prawią prawa termodynamiki i zza grobu szepcze Darwin. Bo w stolicy będą kiedyś szumieć graby, a po Marszałkowskiej harcować lisy. Naturalnie pod jednym tylko warunkiem – gdy damy im spokój i pójdziemy stąd na jakiś tysiąc lat.
[1] Walt Whitman, Poezje wybrane, wyboru dokonał, przełożył i wstępem opatrzył Hieronim Michalski, Warszawa 1971.
[2] Za: kwartalnikwyspa.pl/julia-fiedorczuk-kompost.