MIRZA

FERIT EDGÜ TRANSLATED FROM TURKISH BY TRANSLATION ATTACHED TRANSLATORS COLLECTIVE

Muhtar çoktan dördüncü karısını da almıştı. Ve ondan da yedi çocuğu olmuştu (Mansur, Yakup, Hacer, Kasım, Gülhan, Şerif, Mukaddes). Böylece toplam yirmi altı çocuğu vardı Muhtarın, ölenleri saymazsak, ki o saymıyordu.

Muhtarın oğullarından dördü (Yakup, Murad, Bedirhan, Abbas) evlenmişti, kızları saymazsak, ki o, saymıyordu.
Oğullarının ilk evliliklerinden on iki çocuğu olmuştu. Yakup’un iki, Murad’ın dört, Bedirhan’ın üç ve Abbas’ın üç. Murad’ın dört çocuğundan üçü, Bedirhan’ın ikisi, Abbas’ın biri ölmüştü.
Yakup’un çocukları ölmemişti. Ama o da, nedense ikide kalmıştı.
Karısı üç yıldır çocuk doğurmuyordu. Bu da Yakup’un, yirmi dört yaşında ikinci evliliği düşünmesine yol açıyordu.
Bu birbirine eklenen kerpiç evler, bir labirent gibiydi ve birinden öbürüne geçerken yolunu şaşırdığı oluyordu. Düşlerinde büyük, saray gibi bir ev vardı. Taştan. İki katlı. Belki de üç..
Neden olmasın?
Ne var ki, onun düşlerini dolduran bu evi yapacak ustalar bu yörede yoktu. Kentteki büyük yapıları, dışardan gelen mimar ve ustalar yapıyor, işleri bitince de çekip gidiyorlardı. Muhtar, Mardin evlerinin güzelliğini ve Mardinli ustaların bilgisi ve becerisini duymuştu. Bir gün dayanamayıp düşünü büyük oğlu Yakup’a açtı ve gidip Mardin’den bir usta getirmesini istedi. Yakup, Mardin’e hiç gitmemişti.
Ama babasının en sevdiği oğluydu ve ikinci evliliği için babasının yardımına gereksinimi vardı.

Büyük bir ev. Saray gibi. Hem de taştan.
Yakup da bu düşe kaptırdı kendini.
Mutfağında beş ocak olacak. Bir fırın ki, bütün köye ekmek pişirebilecek. Odalar aydınlık ve sıcak olacak...
Yakup, Mardin’e gitti.
Ve Mardin’in, babasının (ve yavaş yavaş kendinin) düşlerini dolduran taştan evlerle dolu olduğunu gördü.

Kaldığı handa, çaylarını yudumlarken, burda ne aradığını soranlara bir duvarcı ustası aradığını söyledi. Ona, en azından on isim verdiler.
Ertesi gün bu ustaları buldu Yakup.
(Mardin köyden büyüktü ama gene de küçüktü, herkes birbirini tanıyordu.)
Kimi gülerek dinledi Yakup’u. Kimi kaç para alacağını sordu.
(Yakup para işini aklına getirmemiş, babası da bu hususta hiçbir şey söylememişti.)
Aralarında yalnızca biri (adı Mirza idi)
“Çok duydum, ama hiç görmedim sizin ili, bir gidip görelim hele” dedi.
Yakup ile yola koyuldular.
Köye vardıklarında Mirza hiç şaşkınlık belirtisi göstermedi.
Muhtar, Mardin’den gelen, gözünün pek tutmadığı, bu çelimsiz ustayı o akşam evinde ağırladı. Yemekten sonra da düşündeki konuyu Mirza Usta’ya açtı.
Mardinli, anlattıkça coşan Muhtarı sessizce dinledi.
Muhtar, “Nasıl, böyle bir ev yapabilir misin bana?” diye sorduğunda ise, kısık sesiyle,
“Ama ben yalnızca bir taş ustasıyım” dedi.
“Ben senin evini yapamam” mı demekti bu?
Hayır, yapabilirmiş.
“Peki, sizin buralarda bir taş ocağı var mı?” diye sordu Mardinli.

Muhtar şaşırdı: Taş ve ocak sözcüklerini, yan yana ilk kez duyuyordu.
“Bizim burda taş da vardır, ocak da” dedi.
Mardinli, “Peki, taş ocağı da var mı?” diye yineledi sorusunu.
Burası, Mardinlinin gördüğü gibi, dağ taştı zaten.
Mardinli gülümsedi, “Ama sizin burdaki taşlarla, senin düşlediğin ev yapılmaz” dedi.
Muhtar gene anlamadı.
Mardinli açıkladı: “Evlerin duvarını örmek için özel taşlara gerek vardır. Bu taşlar da, adına taş ocağı denilen ocaklardan çıkarılır. Burdaki irili ufaklı taşlarla ancak bahçe duvarı (Muhtar bunu da duymamıştı) yapılabilir. Bir evin duvarları bu taşlarla örülecek olsa, çok geçmeden o ev çöker.”
Muhtar attan düşmüş gibi olmuştu.
Nerden bulup getirmişti Yakup bu adamı. Dillerini bile kolay kolay konuşamıyor, söylediklerinin birçoğunu Muhtar anlamıyordu bile.

Muhtarın umutsuz bakışları karşısında, Mardinli, kerpiçten de, büyük, birkaç katlı ev yapılabileceğini söyledi. Sonra ekledi:
“Ama sizin burdaki kerpiçle değil.”
“Peki nasıl kerpiçle?”
Mardinli, “Yarın da onu anlatırım” dedi gülümseyerek.
Gümüş tabakasını çıkarıp bir cigara sardı. Muhtara uzattı. Sonra bir tane de kendine sardı. Cigaralarını ateşlediler, birbirlerinin gözlerine bakarak, hiç konuşmadan tüttürdüler.
O gece Muhtar, Yakup ve Mardinli aynı odada yattılar.
Sabah gündoğumuyla yataktan kalktıklarında, Muhtar kapının önünde aptes alırken, Mardinli çıkıp köyde dolaştı. Evlerin duvarlarına baktı. Dağların yamaçlarına baktı. Gidip çeşmeden iki yudum su alıp ağzını çalkaladı. Sonra iki yudum su içti.
Döndüğünde, sabah namazı için, Muhtarın kendisini beklediğini gördü.
Ona “Ben namazımı kıldım” dedi.
O gün, Muhtara ve Yakup’a büyük bir ev için kerpiçin nasıl yapılacağını anlattı. Kaç kulaç derinliğinde temel kazılacağını, duvarların kalınlığını anlattı.
Muhtar, “Ben bunları aklımda tutamam” deyip, Öğretmeni çağırttı; ondan Mardinlinin anlattıklarını deftere yazmasını istedi.
Mardinli, Öğretmene bir evin yapımıyla ilgili her şeyi yazdırıyordu. Pencerelerin boyutları. Tavan yüksekliği. Kirişler. Kirişlerde kullanılacak ahşap. Tüm açıklamaları bittiğinde, Öğretmenin elinden kalemi alıp bir plan çizdi. Sonra Muhtarı dışarı çağırdı. Köyün, güneye bakan yamacında bir alanı göstererek, “Yapacaksan evini buraya yap”, dedi.
“Benim dediklerim uygulanırsa, evin kerpiçten de olsa senden önce göçmez.”
“Göçmez mi? dedi Muhtar. Kerpiçten büyük bir ev, çok büyük olsa bile, iki üç katlı da olsa göçmez mi?”
“Kerpiçten bir şato bile yapılabilir” dedi Mardinli gülümseyerek.
Şato?
Bu sözcüğü de duymamıştı Muhtar.
Öğle yemeğinde, o sabah vurulmuş dağ tavşanı yahnisi, pilav ve yoğurt yediler. Üstüne çay içtiler.

Mardinlinin işi bitmişti. Artık gidebilirdi.
Muhtarın, onun bu emeklerinin karşılığını (aslında hiçbir şey yapmamıştı, Mardin’den buraya gelmiş, üç gün kalmış, bir şeyler yazdırmış, bir şeyler çizmiş, evin yapılacağı yeri göstermiş, şimdi de geldiği yere dönecekti) vermesi gerekiyordu. Ama Muhtarın parası yoktu. Kemerinde sakladığı on dört altından birini de, Mardin’den buraya gelen, Mirza adındaki bu duvar ustasına veremezdi.
Mardinliye, “Bu zahmetlerin karşılığında sana bir koyun, üç toklu versem yeter mi?” diye sordu.
Mardinli, “Bir zahmetin olmadı” dedi. “Bir koyunla üç toklu çoktur. Hem onları Mardin’e dek götüremem. Sen bana, bir koyun ver, yeter.”
Muhtar, ağıldan, koyunların en cılızını çıkardı.
Ama kadınlara, Mardinli için bir azık torbası düzdürmeyi unutmadı.
Mardinli, ayrılmadan, “Sizin buralarda bir dolambaç olduğunu duymuştum, gelmişken onu da göreyim” dedi.
Muhtar bu sözcüğü de ilk kez duyuyordu.
Mardinli, dolambaçın ne olduğunu anlatmaya başladı:
Çevresi ve içi taş duvarlarla örülü, içine girenin yolunu şaşırıp, kimi kez de bulamadığı bir yapı.
Muhtar ve çevresindekiler anladılar Mardinlinin derdini.
“Evet” dediler, terk edilmiş iki Süryanî köyünün arasında bir oylakta, çok eskilerden kalma, duvarları yer yer yıkılmış ama gene de ayakta, kapısından içeri hiç kimsenin girmeye cesaret edemediği, üstü açık, içi boş, ne için yapıldığı bilinmeyen, kimilerine göre bir zamanlar delilerin içeri bırakıldığı, yollarını bulamadıkları için hiçbir zaman kaçamadıkları, yiyecek ve içeceklerinin, duvarların üzerinden atıldığı, orda yaşayıp öldükleri; kimilerine göreyse eski zaman tanrılarının barınağı, içerde hiçbir zaman, bir insanoğlunun kendilerini bulamayacağı, dilediklerinde kendilerinin çıkıp insanlara yüzlerini gösterdikleri bir yapıydı burası.
Bir söylenceye göre ise, padişahlık döneminde, belki daha da önce, bir eşkıya saklanmak için yaptırmıştı burasını. Çünkü hiç kimse içeri giremiyor, giren olursa yolunu yitiriyor ve eşkıyaya yem oluyordu.
Tüm bunları gülümseyerek dinliyordu Mardinli.
Peki, damı olmadığına göre, kış kıyamette, deliler ya da tanrılar ya da eşkıya nasıl barınıyordu burda?
Köylülerden biri, “O zamanlar damı varmış, sonra yıkılmış” dedi.
“Ya!” demekle yetindi Mardinli. Ve sordu:
“Buraya çok uzak mı?”
Evet, çok uzaktı.
Atla da gidilemez miydi?
Gidilebilirdi. Atla her yere gidilebilirdi.
Kaf Dağına bile.
Ama gidip de ne yapacaktı ki?
“Merak” dedi Mardinli.
Muhtar, “Koca Mardin’de bu deliden başkasını bulamadın mı?” dercesine baktı büyük oğlu Yakup’a.
Yakup da, “Başka hiç kimse gelmek istemedi ki!” der gibi baktı babasına.
Mardinli, Muhtara, oğlunun kendisini oraya götürüp götüremeyeceğini sordu.
Muhtar kekeledi.
“Ne yapacaksın orda? İn cin yoktur. Süryanîler köyleri boşalttıktan sonra insan ayağı basmamıştır oraya.”
“Böylece basmış olur” dedi Mardinli.
“Götürmesine götürür, dedi Muhtar, peki sonra nasıl döneceksin?”
“Bir yolunu bulurum, dedi Mardinli. Burdan ne kadar çeker?”
“Atla üç dört saat.”
“Öyleyse gidelim” dedi Mardinli.
Muhtar, “Peki, koyunu ne yapacaksın?” diye sordu.
“Onu da götüreceğim” dedi Mardinli.
“O zaman gün batımından önce varamazsınız” dedi Muhtar.
“Koyunu kucağıma alacağım, başka yüküm yok ki” dedi Mardinli.

İki at eğerlendi.
Birine Yakup bindi, birine Mardinli Mirza.
Mardinli, üç ayağı (iki arka bir ön) birbirine kınnapla bağlanmış koyunu önüne aldı. Azık çantasını da terkisine.
Yola koyuldular.
Muhtar ve tüm köy halkı, garip garip arkalarından bakıyordu.

Yıllar öncesi terk edilmiş ilk Süryanî köyüne vardıklarında, vakit ikindiydi.
Mola verdiler.
Mardinli, atından inen Yakup’a koyunu verdi. Sonra kendisi indi atından. Koyunun ayaklarını çözdü. Bıraktı.
Sonra dönüp tek tek evlere bakmaya başladı.
Evlerin yıkık taş duvarlarını okşuyordu.
Yakup’a dönüp, “Görüyor musun, burdaki evler taştan, dedi. Bir zamanlar yörede bir taş ocağı ve taş ustaları varmış.”
Yıkık evlerden birinin içine girdi. Sağına soluna bakındı. Sanki bir şey arıyordu. Aradığını bulup bulmadığı belli olmayan bir ifade ile yıkıntılardan çıktı.
Yakup’a, “Çeşme nerdeydi?” diye sordu.
Yakup, şaşkın, “Bilmiyorum. Ben bu köye ilk kez geliyorum” dedi.
“Bir çeşme olacaktı, dedi Mardinli, köyün kuzeyinde.”
Kuzeye doğru yürüdü ve evlerin uzağında, küçük, taş döşeli, (ama şimdi taşların arasında otlar bitmişti) bir alancığa vardılar. Çeşme oradaydı. Yıkık, kurumuş. Yalnız taş yalağına bir şey olmamıştı.
“Evet, dedi Mardinli, bu köyü de gördük. Hadi bakalım, yola koyulalım.”
Otlamakta olan koyunu da aldı. Aynı kınnapla arka ayaklarıyla sol ön ayağını birleştirip bağladı. Atına atladı. Yakup’un uzattığı koyunu kucağına yerleştirdi. Ardına dönüp bakmadan yola koyuldu.

Tepeye vardıklarında, dolambaç uzaktan görünüyordu. Dağın güney yamacında ise, az önce mola verdikleri köye benzeyen terk edilmiş bir köy vardı.
“Oraya gidemeyeceğiz” dedi Mardinli.
Dolambaca baktı. Tam vadinin düzlüğündeydi. Oraya varmak için dik, kaya ve makilerle kaplı yamacı inmeleri gerekiyordu. Yakup korktu, “İnmek neyse de, nasıl çıkacağım? Ve gün batmadan köye nasıl döneceğim?”
Mardinli, gözlerini uzaktaki dolambaçtan ayırmadan,
“Burdan ötesi benim yolum, dedi, alıver şu koyunu.”
Yakup (yüreğinde bir ferahlık) atından atlayıp koyunu aldı.
Mardinli de indi atından. Koyunun ayaklarını çözdü.
Boynuna bir ip bağladı.
“Sen dön artık, dedi Yakup’a. Gün batmadan köye varabilecek misin?”
“Varırım, dedi Yakup. Varamazsam Gezne’de gecelerim. Peki sen ne yapacaksın burda?”
Mardinli azık çantasını sırtına vurdu. Yakup’a döndü: “Hakkını helal et çocuk.”
“Sen de Mardinli” dedi Yakup.
Yakup’un yüreğinde ve gözlerinde ilk kez bir bilinmezle karşı karşıya gelen insanoğlunun korkusu.
“Sen ne yapacaksın?” dedi Mardinliye.
Mardinlinin gözlerinde dalgın bir gülümseme,
“Göreceğim, dedi, bir kez daha...”
“İçine girecek misin?” dedi Yakup.
“Bunun için geldim buraya” dedi Mardinli.
“Ya çıkamazsan?” dedi Yakup.
“Deneyeceğim” dedi Mardinli.
Denemek. Bu sözcüğü de hiç duymamıştı o güne değin Yakup. Sanki kendi dilinde bir sözcük değildi. Belki de değildi.
“Yolun açık olsun” dedi Yakup.
“Senin de çocuk” dedi Mardinli.
Yakup’un yüreğindeki korkunun yerini, o anda, adlandıramadığı, acımaya, yakarmaya benzeyen bir duygu almıştı.
“İstersen... dedi, istersen... sen aşağı inerken... ben burda... seni beklerim... sonra birlikte döneriz.”
Mardinli, bakışlarını dolambaçtan Yakup’un yüzüne çevirdi.
“Benim için merak etme, dedi. Sen köyüne dön.”
Sonra, elinde koyunun ipi, sırtında çantası yamaca doğru ilerledi.
Yakup, uzun bir süre, atına binmeden, sırtı Mardinliye dönük, ağır adımlarla uzaklaştı. Bir an dönüp bakmak istedi. Döndü ve baktı. Mardinli ve koyun, kayaların ve makilerin arasında yitmişlerdi. Atına atladı Yakup. Mardinlinin atını yedeğine aldı. Dönüş yolunu tuttu. O güne değin bilmediği bir şeyler öğrenmişti bu adamdan.
Ama neydi öğrendiği?
Sağlam kerpicin nasıl yapıldığı, kirişlerin yerleştiriliş biçimi, temelin derinliği ve kullanılacak harç değildi kuşkusuz.
Daha önce köyde, Öğretmene yazdırırken, Yakup dikkatle dinlemiş, bunları da öğrenmişti. Ama şimdi atının üzerinde, dönüş yolunda bunlardan başka, çok daha önemli bir şeyler öğrenmiş olduğunu duyuyor, ama bunların neler olduğunu, (kerpiç, kiriş, temel, harç misali) adlandıramıyordu.

Mardinli, durup bir soluk aldı. Yeniden baktı dolambaca.
Kimselerin girmeye cesaret edemediği bu dolambaç o ufacık çocuğun düşlerine giriyordu. Herkes bu dolambacın öyküsünü anlatırdı. O da tüm anlatılanlara inanırdı. Ama bu anlatılanlara gerçekten inanması için, onun içine girmesi gerekiyordu. Ama korkuyordu: Ya anlatılanlarda olduğu gibi çıkamazsa? Mardinli, otlamakta olan koyunun boynundaki ipi çekti.
“Hadi bakalım, gün batmadan varalım” dedi.
Yeniden kayaların ve makilerin arasından sekerek, bir ceylan çevikliğiyle aşağıya, vadiye doğru inmeye koyuldu.

Yüreği ağzındaydı. Bir gün, karların eriyip otların yeşerdiği bir Mayıs günü, sürüsünden bir koyunla bir kuzuyu alıp, hiç kimselere hiçbir şey söylemeden yola koyulmuş, koyunun sütünü, kuzusuyla paylaşarak bu tepeyi aşıp bu yamaca varmıştı.

Uzaktan dolambacı gördüğünde yüreği ağzına geliyordu. Kendisini öylesine bırakmıştı ki yamaçtan aşağı, daha yamacın ortasını bulmadan tüm bedeni kaya ve maki sıyrıklarıyla kaplanmıştı. Bin yamalı gömleği yırtılmış, sıyrıklarından kanlar akmaya başlamıştı. Tam o sırada köpeğinin havlamalarını duymuştu. Sürüyü bırakıp küçük çobanı izleyen köpek, tepeden kendini bırakmış, ona doğru koşuyordu. Yüreğine bir güven duygusu gelmişti köpeğini görünce, kanayan sıyrıklarının acısını unutmuştu.
Vadiye indiğinde hiçbir yorgunluk duymuyordu Mardinli. Elinde olmadan ardına baktı. Yalnızca yorgun koyunu gördü. “Dur” dedi, dilinden anlayan bir yaratığa seslenir gibi. “Şurda bir pınar olacaktı.” Gerçekten de orda bir pınar vardı. Elini yüzünü yudu. İki kez ağzını çalkalayıp sonra su içti. Koyunu suladı. Sonra yere oturdu. Sırtındaki azık çantasını aldı. Ama aç değildi. Hiç aç değildi.

Yüz adım ötesindeki dolambaca bakıyordu.
“Bu da yıkılmış” dedi.
Koyunu, kuzusu ve köpeği ile vardığında ilk yaptığı çevrede su aramak olmuştu. Pınarı bulur bulmaz da dördü birlikte kana kana susuzluklarını gidermişlerdi.
Sonra bıçağıyla maki dallarından iki kazık yontmuştu. Birini dolambacın doğu kapısı önüne, ikincisini batı kapısı önüne çakmıştı. Doğu kapısının önündekine köpeğini bağlamıştı. Batı kapısının önündekine kuzuyu bağlamıştı. Sonra dolambacın duvarlarını incelemişti. İnsan yapısına benzemiyordu bu duvarlar.
Çok büyük taşlardan örülmüştü. Bu büyüklükteki taşları insanlar üst üste koyamazdı.
İki kez dolambacın çevresinde dolanmış, taşları okşamış, sonra kuzusunun yanındaki koyunu zorla oradan uzaklaştırarak doğu kapısına gelmişti. Korkuyordu. Ama girecekti bu kapıdan içeri. Anlatılanların doğru olup olmadığını gözleriyle girecekti.
Köpek havlıyor, sanki içeri girmemesi için yalvarıyordu. Ama buraya değin geldiğine göre girecekti içeri.

Sonunda girdi. Bir süre ilerledikten sonra, içerde daha ince duvarlarla karşılaştı. Penceresi ve damı yoktu dolambacın. Başını kaldırdığında gökyüzünü görüyordu. Koyun şaşkın, bir sağa, bir sola gidiyor, sonra vardığı yerden geri dönüyor, duvarların oluşturduğu dar geçitlerde ilerliyorlardı. Birçok kez dönüp aynı yere geldiklerini ayrımsadı. Ama geçtiği yerlerin hiçbirinde hiçbir insan izi yoktu. Ne bir kafatası, ne bir iskelet. Sanki birisi, bir gün önce geçip temizlemişti burasını. Bir süre sonra, koyunun melemesi değişti. Ya korkuyu yenmişti, ya da çıkışa yaklaştıklarını sezmişti.
Köpeğin havlamasını da duymuyordu çocuk. Ama artık o da korkmuyordu. Sağa, sola yeniden sola, sonra yeniden sağa dönüyorlar ama ilerliyorlardı. Artık, daha önce geçtikleri yerlerden geçmez olmuşlardı. Yukarıdan, gökyüzünden değil, karşıdan yeryüzünden gelen ışıkla karşılaşana değin sürdü bu yolculuk.
Ne kadar zaman?
Bilmiyordu.

O ışığa doğru yürüdü çocuk ve koyun.

Çıkışa yaklaştıklarında kuzunun melemelerini duydu. Koyun, türünden beklenmeyen bir çeviklikle dışarı seğirtti.

“Aslında herkes başarabilirdi” dedi gülümseyerek Mardinli. Sanki karşısında biri vardı da onunla konuşuyordu.

Bunun bir düş olmadığını görmek için bunca yıl gerekmişti.

Oturduğu yerden kalktı, dolambacın doğu kapısına doğru yürüdü.
by Nefise Kahraman

Born in 1936 in Istanbul, Ferit Edgü is one of the renowned writers of contemporary Turkish literature. Alongside novels, he has published in a variety of genres ranging from essays to poetry. His books have been translated into several languages and have won prestigious awards, including the Sait Faik Award for the novel Bir Gemide (On a Boat) in 1979. One of his novels, Hakkari’de Bir Mevsim (A Season in Hâkkari), was made into a film—a Turkish-German co-production—in 1983 and won the Silver Bear at the 33rd Berlin Film Festival, among other awards.

The story “Mirza” is included in Doğu Öyküleri (Stories of the East), a short story collection published in 2000. Collaboratively translated at our workshop by a group of translators with different levels of Turkish and English language skills, the story presented unique challenges with respect to the style of narration that Edgü employs. It uses free indirect style in the third person. The abrupt intrusion of the omniscient narrator who vocalizes the characters’ thoughts—not only those that are supposed to remain unspoken, but also those that are uttered by the characters—was mildly confounding. Blended into the dialogues between characters, those instances of intrusion by the omniscient narrator compelled the translators to pay closer attention to the author’s style.

Towards the end of the story, Mirza, the eponymous protagonist of the story, reflects on an experience from his childhood in a long-deserted village with a maze. Reminiscent of a lucid dream, this sequence is focalized through the adult Mirza, but randomly switches to his childhood self. The past seeps into the present. Alternating between two consciousnesses, the narration urged the translators to pay attention to whose consciousness was being channeled to focalize the scene; was it the child Mirza or the adult Mirza? Occasionally, using the pronoun “he” for both proved to be confusing, and the translators opted for “the boy” to ensure clarity.

The Translation Attached Translators Collective is a group of translators that collaboratively translates Turkish short stories and poems into English at its biweekly workshop. The collective was founded by Nefise Kahraman as the UToronto Workshop in Literary Translation: Turkish-English (WILTTE) in 2015, and has continued translating and evolving ever since. The collective has thus far translated stories from such authors as Aziz Nesin, Selçuk Baran, and Nezihe Muhiddin. Most recently, the collective’s translation of Neslihan Önderoğlu’s short story “The Cover” was published in Y’alla, the University of Texas’ Center for Middle Eastern Studies’ journal of Middle Eastern literature in translation. The workshop is unique in its focus on translating Turkish literature into English in Canada.
https://translationattached.com/
@tra_attached

The mukhtar had already taken a fourth wife. And with her too he had seven children (Mansur, Yakup, Hacer, Kasim, Gulhan, Serif, Mukkades). Thus, in total, the mukhtar had twenty-six children, not counting the dead ones, which he didn’t.

Four of the mukhtar’s children (Yakup, Murad, Bedirhan, Abbas) were married, not counting the girls, which he didn’t.

There were twelve children from his sons’ first marriages. Two from Yakup, four from Murad, three from Bedirhan, and three from Abbas. Three of Murad’s four children, two of Bedirhan’s, and one of Abbas’s had died.

None of Yakup’s children had died. But even so, he’d been left with only two. His wife hadn’t given birth for three years now. Thus, at the age of twenty-four, Yakup had begun to think about a second marriage.

The mukhtar had begun to think that he was getting old and was close to leaving this world.

His conjoined adobe houses were like a labyrinth and, as he went from one house to another, he sometimes got confused. He’d always dreamt of a big, palace-like house. Made of stone. With two stories. Maybe three.

Why not?

Unfortunately, there were no stonemasons in the area to build the house that filled his dreams. The architects and craftsmen who constructed big buildings in the city came from outside the village and left as soon as they were done. The mukhtar had heard of the beauty of Mardin’s houses and of the knowledge and skill of Mardin’s stonemasons. One day, he could no longer keep his dream to himself and brought it up with his oldest son Yakup, asking him to fetch a stonemason from Mardin.

Yakup had never been to Mardin.

But he was his father’s favourite son and needed his help if he wanted a second marriage.

A large house. Like a palace. And made of stone.

Yakup was also captivated by this dream.

There would be five hearths in the kitchen. And an oven that could bake bread for the entire village. The rooms would be warm and bright…

Yakup went to Mardin.

And he saw that Mardin was full of the stone houses that filled his father’s (and gradually his own) dreams.

Sipping tea at the inn where he was staying, he explained to those who asked that he was looking for a stonemason. They gave him at least ten names.

The next day, Yakup found these masons. (Even though Mardin was bigger than their village, it was still small and everyone knew each other).

Some listened to Yakup, smiling. Some asked how much money they would get. (The thought of money hadn’t occurred to Yakup, and his father had said nothing about it.)

Only one among them (his name was Mirza) said, “I’ve heard a lot about your land but have never seen it. So let’s go and see it.”

The two of them set off together.

When they arrived, Mirza seemed unmoved. The mukhtar was wary of this frail man who came from Mardin, but invited him to his house that evening. After dinner, he revealed the object of his dreams to Mirza the master mason.

The man from Mardin listened silently as the mukhtar spoke with growing excitement.

When the mukhtar asked, “What do you think, could you build a house like this for me?” Mirza replied in a low voice: “But I’m only a mason.”

Did he mean, “I can’t build your house”?

No. He could.

“Say, do you have a stone pit here?” Mirza asked.

The mukhtar was taken aback: this was the first time he had heard the words stone and pit next to one another.

“We have stone here, and pits as well,” he said.

“But is there a stone pit?” the man from Mardin asked again.

All that the man from Mardin could see was mountains and rocks.

He smiled and said, “With the stones you have here, the house you dream of cannot be built.”

The mukhtar still did not understand.

The man from Mardin explained: “A special kind of stone is required to build the walls of this house. And this stone is extracted from pits called quarries. With the stones that you have here, whether small or large, only a garden wall can be built (the mukhtar was hearing this for the first time). If the walls of a house are built with these stones, that house will soon fall.”

The mukhtar felt as if he had fallen from a horse.

Where on earth had Yakup found this man? He couldn’t even speak their language well and the mukhtar did not understand most of what he said.

Seeing the mukhtar’s despondent look, the man from Mardin said that a big house with a few floors could also be built from clay. Then he added: “But not with the clay that you have here.”

“All right. Then with what kind of clay?”

Smiling, the man from Mardin said, “I will leave that for tomorrow.”

Taking out his silver tobacco case, he rolled a cigarette. He offered it to the mukhtar. Then he rolled one for himself. They lit their cigarettes and smoked in silence, staring at one another. That night the mukhtar, Yakup, and the man from Mardin slept in one room.

They woke up at the break of dawn and, as the mukhtar performed his ablutions by the door, the man from Mardin left to wander around the village. He examined the walls of the houses. He examined the slopes of the mountain. He went to the fountain, took two sips of water, and rinsed his mouth. Then he drank two sips of water.

When he returned, he saw that the mukhtar was waiting for him to begin the morning prayer. “I’ve already prayed,” he said.

That day, he told the mukhtar and Yakup how clay is prepared for a large building. He told them how deep the foundation should be dug and how thick the walls should be.

The mukhtar said, “I won’t be able to remember all this,” and summoned the teacher; he asked the teacher to write down everything the man from Mardin said. And so the man from Mardin told the teacher everything about building a house. Window sizes. Ceiling heights. The wood to be used for the door frames. After explaining everything, he took the pen from the teacher’s hand and drew up a plan. Then he directed the mukhtar outside. “If you are to build, build your house here,” he said, pointing to a piece of land on a slope facing the southern part of the village. “Follow my instructions and your house will outlive you, even if it is made of clay.”

“Won’t it collapse?” asked the mukhtar. “A large house made of clay, a big one with a few stories, won’t collapse?”

“Even a château can be built from clay,” said the man from Mardin, smiling.

Château?

The mukhtar had not heard this word before, either.

For lunch, they ate a stew of hare, freshly caught that morning, with pilaf and yogurt. After lunch, they drank tea.

The man from Mardin completed the job. He was free to go.

The mukhtar needed to compensate Mirza for his hard work (though Mirza really had done nothing. He had traveled from Mardin to the village, stayed for three days, had some things written and drawn some others, pointed out where the house should be built, and would now go back where he had come from). Alas, the mukhtar had no money. He couldn’t spare one of the fourteen gold coins under his belt to this stonemason named Mirza who had come from Mardin.

“Would it be enough if I gave you one sheep and three yearlings in return for your trouble?” the mukhtar asked.

“It was no trouble,” Mirza replied. “One sheep and three yearlings are too much. Besides, I can’t take them with me all the way to Mardin. One sheep will suffice.”

The mukhtar brought out the feeblest sheep. But he made sure that the women prepared some food for the man from Mardin’s journey.

“I’ve heard there is a maze nearby,”' Mirza said before he left. “I should see it while I’m here.”

It was the mukhtar’s first time hearing this word, too.

The man from Mardin began to explain what a maze was: A structure with stone walls on the outside and more walls inside. If one were to go in, they would lose their way, and may not find a way out.

The mukhtar and all those around realized what Mirza was talking about.

“Yes, that’s right,” they said. This was a structure located in a valley between two abandoned Assyrian villages; it was ancient, its walls partly damaged, with no roof and nothing inside, but still intact. Nobody dared enter it or knew why it was there. People claimed that, once upon a time, some madmen were led inside and, unable to find their way, never escaped; food and drink were thrown over the wall, and there the poor souls lived and died. Others claimed that it was a haven for ancient gods where they could hide, appearing to humans when they wished.

And then there was a legend suggesting that in the time of the sultans, or perhaps even before, a bandit had built the maze to hide in. Nobody would dare enter; and if they did, they would lose their way and fall prey to the bandit.

The man from Mardin listened to all of this with a smile.

But if it didn’t have a roof, what shelter did the madmen or gods or bandits have in the dead of winter?

“There was a roof in those days, it collapsed later,” one of the villagers said.

“I see!” said the man from Mardin. “Is it very far from here?”

Yes, it was very far.

Couldn’t one get there on horseback?

Yes, one could. One could get anywhere on horseback.

Even to Mount Qaf.

But what was he going to do when he got there?

“Wonder,” said the man from Mardin.

The mukhtar glanced at his oldest son Yakup as if to say, “Couldn’t you get hold of anyone beside this madman in the whole city of Mardin?”

Yakup glanced back at his father as if to respond, “No one else wanted to come.”

The man from Mardin asked the mukhtar if his son could take him there.

“What are you going to do there?” the mukhtar stammered. “You won’t find a single soul. No one has set foot in that place since the Assyrians abandoned the villages.”

“I will be the first, then,” said the man from Mardin.

“Sure, he can take you there, but how will you return?”

“I will find a way,” said the man from Mardin. “How long will it take to get there?”

“Three to four hours on horseback.”

“In that case, let’s go,” said the man from Mardin.

“What will you do with the sheep?” asked the mukhtar.

“I will take it with me,” said the man from Mardin.

“Then you will not get there before sunset,” said the mukhtar.

“I will carry the sheep in my lap. I have no other possessions,” responded the man from Mardin.

Two horses were saddled.

Yakup mounted one of them, Mirza from Mardin took the other. He put the sheep in front of him, its three legs (the rear ones and one foreleg) tied together with packthread. His food was in the saddlebag.

They set out.

The mukhtar and all the villagers stared after them as they left, bewildered.

When they arrived at the first of the Assyrian villages that had been abandoned long ago, it was late afternoon.

They stopped to rest.

The man from Mardin handed the sheep over to Yakup, who had dismounted. He then got off his own horse. Untying the sheep’s legs, he set it loose.

Then he turned to the houses, looking at them one by one.

He caressed the ruined stone walls of the houses.

Turning to Yakup, he said, “Look at this… The houses here are made of stone. It seems there was once a stone pit and masons in this area.”

He walked into the ruins of one of the houses. He looked around. It was as if he was searching for something. He left the ruins with an expression that did not betray whether he had found what he was looking for.

“Where was the fountain?” he asked Yakup.

“I don’t know. It’s my first time in this village,” Yakup said, puzzled.

“There must have been a fountain on the north side of the village,” said the man from Mardin.

He walked north, arriving at a small, stone-paved square (by now weeds had sprung up between the stones) at the far end of the village. The fountain was there, dilapidated and dry. Only the basin remained intact.

“All right,” said the man from Mardin, “we have seen the village. Come, let’s head out.”

He took his grazing sheep and, using the same packrope, tied the sheep’s rear legs back to its left foreleg. He got onto his horse. He placed the sheep that Yakup held up to him on his lap. He set off without looking back.

When they arrived at the hill, they could see the maze from afar. Beyond it, on the south side of the hill, there was another abandoned village like the one where they had just stopped.

“We won’t be able to go there,” said the man from Mardin.

He looked at the maze. It was right at the bottom of the valley. To get there, they would have to climb down the steep slope scattered with rocks and shrubs.

Yakup became anxious. “Climbing down is one thing, but how will I climb back up? And how will I get back to the village before sunset?”

Without taking his eyes off the maze, the man from Mardin answered, “From here, the journey is mine. Come, hold this sheep.”

Yakup (with a lightened heart) jumped from his horse and took the sheep.

The man from Mardin dismounted as well. He untied the sheep’s legs and tied a rope around its neck.

“Go back now,” said the man from Mardin to Yakup. “Will you be able to get back to the village before sunset?”

“I should be,” said Yakup. “If not, I’ll spend the night in Gezne. What about you? What will you do here?”

The man from Mardin took his bag of food. “You have my gratitude, son,” he said to Yakup.

“Likewise, Mardinli,” responded Yakup.

In Yakup’s eyes and heart was the fear of a man facing the unknown for the first time.

“What will you do?” Yakup asked the man from Mardin.

“I will see it,” he said with a pensive smile in his eyes. “One more time…”

“Will you go inside it?” asked Yakup.

“That is why I’ve come here,” responded the man from Mardin.

“And if you can’t get out?” asked Yakup.

“I will try,” said the man from Mardin.

Try. Yakup had not heard this word before, either. As if it were not a word in his language. Maybe it wasn’t.

“Fare you well,” said Yakup.

“Likewise, son,” said the man from Mardin.

At that very moment, the fear in Yakup’s heart was replaced by a feeling that he could not name and that was akin to pity, to pleading.

“If you want…” said Yakup. “If you want…while you’re climbing down…I can wait for you…here…then we’ll return together.”

The man from Mardin turned his eyes from the maze to Yakup’s face.

“Don’t worry about me. You go back to your village,” said the man from Mardin.

Then, holding the sheep’s rope in his hand and the bag on his shoulder, he moved toward the slope.

Yakup, leaving the man from Mardin behind, walked slowly for a long time, leading his horse. Once, he wanted to turn and look. He turned and looked. The man from Mardin and the sheep had disappeared into the rocks and shrubs. Yakup jumped on his horse. He took the stonemason’s horse along with him and headed back. He had learned things from this man that he had not known before.

But what was it that he had learned?

It was certainly not how to make sturdy clay bricks, the way that beams are set, the depth of a foundation, or the right kind of daub to use.

Earlier, back in his village, Yakup had listened carefully as the schoolteacher wrote down everything he was told, and had learned those things. But now, on his horse heading back home, he felt as if he had learned things that were much more important, although he could not name them (as he could name clay, beam, foundation, and daub).

The man from Mardin stopped to catch his breath. He looked at the maze again. This maze, which no one dared to enter, had been in his dreams as a little boy. Everyone used to tell the story of this maze. And he used to believe them all. But to truly believe, he needed to go inside. Still, he was afraid: what if, as in those stories, he never got out? The man from Mardin tugged on the grazing sheep’s rope.

“Come now, let’s get there before sunset,” said the man from Mardin.

He set out again, jumping with the agility of a gazelle among the rocks and shrubs, climbing down towards the valley.

His heart was in his throat. One day in May, when the snow had melted and the grass had turned green, he’d taken a sheep and its lamb from the flock and set out on the road without telling anyone, sharing the sheep’s milk with the lamb, and, passing this same hill, he’d reached this same slope.

When he saw the maze from afar, his heart jumped into his throat. He hurtled down the slope so that, before he was even halfway there, his whole body was covered in cuts from the rocks and shrubs. His shirt, which had been patched a thousand times already, was torn, and blood began to flow from his cuts. At that moment, he heard his dog bark. The dog that had left the flock behind and followed the little shepherd was now running toward him down the hill. When the boy saw his dog, he felt more at ease and forgot the pain of his bleeding cuts.

When the man from Mardin reached the valley, he wasn’t tired. He couldn’t help looking back. He saw only the tired sheep. “Stop,” he said, as if this creature would understand his language. “There should be a spring around here.” There was indeed a spring. He washed his face and hands. He rinsed his mouth twice and then drank some water. He watered the sheep. Then he sat down. He took his food bag off his back. But he wasn’t hungry. He wasn’t hungry at all.

He stared at the maze from a hundred steps away.

“This one, too, is in ruins,” he said.

When he’d arrived with his sheep, lamb, and dog, the first thing he’d done was look for water. As soon as he found the spring, the four of them quenched their thirst together.

Then, with his knife, he’d sharpened two branches from shrubs into stakes, ramming one in front of the east entrance to the maze and the other in front of the west entrance. He’d tied his dog to the stake in front of the east entrance, and his lamb by the west entrance. Then he’d examined the walls of the maze. They did not look man-made. They were built of enormous stones. No man could have piled stones of this size on top of one another.

He’d walked around the maze twice, caressed the stones, and then, pulling the sheep apart from its lamb, he’d approached the east entrance. He was afraid. But he would enter through this door, nonetheless. He would see with his own eyes whether all that he had heard about the maze was true. The dog was barking as if begging him not to go inside. But, having come all this way, he was going to enter.

Finally, he went in. After walking for a while inside the maze, he came across some thinner walls. The maze had no windows or roof. When he looked up, he could see the sky. The sheep, confused, headed first to the right, then to the left, then returned, as they advanced through the narrow passages. At first, he noticed that they kept returning to their starting point. Nowhere did he see any trace of a human. No skull, no skeleton. It was as if someone had come through a day earlier and cleaned up. After a while, the sheep’s bleating changed. It had either overcome its fear or it sensed that they were approaching the exit.

The boy didn’t hear the dog barking. But nor was he afraid anymore. They were advancing, turning to the right, then to the left, then to the right again. They no longer passed through the same places they had passed before. This journey continued until they saw a light from above, coming not from high up in the sky, but from the horizon.

How long had it been?

He didn’t know.

The boy and the sheep walked toward the light.

When they got close to the exit, the boy heard the lamb bleating. The sheep hurried outside with an unusual agility.

“Anyone could get through it,” said the man from Mardin with a smile. He spoke as if he were talking to someone in front of him.

It had taken him all these years to realize that it had not been a dream.

He stood up from where he was sitting and walked toward the east entrance of the maze.