Hamid Ismailov, Русская Матрёшка

Султан Раев, Жанжаза

Таласбек Әсемқұлов, Талтүс

Ismailov, Русская Матрёшка

Я вспоминаю теперь своё тогдашнее воспоминание в той квартире: о том, как давным-давно я искал друга.

          Он работал в джизакских степях, "бичевал" на экскаваторе, и в одну из обещанных пятниц не приехал. Странное и страшное предчувствие мучило меня всю ночь: я пытался звонить в джизакские морги и больницы по междугородке, а наутро, не вытерпев, поехал на автостанцию. В то утро повалил снег и не было следов в городе, кроме следов самого первого автобуса, путавшего маршрут и проезжавшего непроездными переулками. Снег шёл и за городом, когда начались хлопковые поля, а потом и вовсе степь. На 308 километре у одного на голую, антарктически бескрайнюю степь указателя: "ПМК Джизакстепьводстроя" я сошёл с автобуса. Кругом выла метель и идя по направлению, указанному фанеркой - "9 км" я вспоминал рассказы друга о волках, зарезавших здесь десяток ребят, когда те играли в хоккей на дальнем озере. Завывания метели казались мне крадущимися волками, и я припоминал его же приёмы борьбы с собаками: локоть в пасть, а другой рукой по шейному позвонку на рычаг...

          Я натянул на голову болоньевую авоську и откопал на обочине камень. Теперь снег шелестел и вместо дальнего воя, волки шуршали за каждым поворотом. Дорога, едва заметная своими сугробистыми обочинами, шла и шла по голой степи.

          Когда я дошёл до каких-то вагончиков среди неразличимых от снега тополей, уже начало по-зимнему темнеть. На окраине этого ПМК стоял оранжевый К-700 и где-то лаяли совсем домашние собаки. Я стал кричать: "Хозяин!.. Тут кто есть?!..."                  

          На крик сбежались собаки и, сопровождаемый их бешеным лаем, который не скрадывал ни снег, ни мои увещевания, я прошёл к дальнему строению, где уже отчетливо фосфоресцировало окошко. Дверь, заваленная полуметровым сугробом со скрипом, открылась, и я услышал голоса. Я окликнул хозяев, но никто мне не ответил. Тогда, постучавшись, я вошёл в комнату. В противоположном углу работал телевизор и перед ним стояло кресло, из-за спинки которого виднелась чья-то выбритая донага голова. Я окликнул снова. Голова не шелохнулась. Свет, падавший из прихожей и телевизор, высвечивающий её спереди, придавали ей в этой тёмной комнате какую-то люминесцирующую жуткость, но я, окликнув его в третий раз, решил, что человек заснул и, обойдя высокое кресло, шарахнулся. Огромные глаза бритого были широко раскрыты и смотрели поверх работающего телевизора. Я невольно попятился к двери, но ещё более ужасающим мне показался внезапный, но медленный, почти со скрипом, поворот бритой головы.

          Голова оглядела меня и вопросительно уставилась, освещённая слабым светом, пробивавшимся в оставленную открытой дверь прихожей. Я поздоровался. Голова слегка кивнула. И в этой жуткой полутьме я стал объяснять ему по-узбекски, что ищу друга, которого он, может быть, знает и подскажет, где мне его найти...  

          Бритый остановил меня и на ломанном русском проскрипел: "Я не понимай. Росски гавары..."

          Я стал объяснять ему по-русски, и он сказал: "Дувенасат келометр". Я поначалу не понял, и даже не количество их, те или иные 12 километров, но к чему это было сказано. Он повторил: "Дувенасат келометра датода..." - и со скрипом вернул голову в исходное положение. Что мне были эти девяносто, девятнадцать и двенадцать километров вместе взятые рядом с тем, кто, как я подумал, мог передавить своим К-700 моего друга на любом из километров, лишённых смысла, поскольку все направления здесь одинаково пусты и бескрайни, кроме той дороги, по которой пришёл я...                  

          Я спросил, в каком это направлении, он повёл неопределённо головой и чуть спустя так же неопределённо и равнодушно сказал: "Дува дина снек - вольки..." Он долго молчал, а я, уставясь в телевизор, где шёл спектакль о признании России, решал, как мне быть. Потом, не оборачиваясь, он сказал: "Чирэ отором пирхадиль..." Одновременно с ним, не выдержав томящего молчания, и я произнёс:

          - Я пойду, посмотрю, - но он не шелохнулся, и я пошёл в прихожую, чтобы попытаться открыть дверь на улицу. Она заскрипела, но как бульдозер, упёрлась наметённым снегом в предыдущий сугроб и стала. В проём хлынул пар и вместе с ним какой-то туманный и протяжный вой, после которого на улицу выходить не хотелось. Волки ли, собаки ли - чёрт их разберёт, и я вернулся в комнату.                  

          Теперь войдя ещё раз со свежести в спёртый воздух этого помещения с его устоявшимся запахом дешёвых сигарет, нестиранных никогда носков и фуфаек, грубого варева и угля, я различил и более тонкий, стелящийся по лёгким запах, знакомый мне по школьным поездкам на хлопок. Это был запах анаши.

          Теперь, даже в мерцающей полутьме комнаты, я видел пачку "Беломора" на подлокотнике кресла, "Беломора" в который "забивают косяк", и знал, что бритый сидит "обшаблённый", то есть окуренный вдурь. И это, как ни странно, вдруг успокоило меня своей определённостью. Теперь я знал, что "кайф" у него уже проходит, он оглянулся на моё появление и даже попытался покрутить телевизор, но едва ли в этих степях показывает ещё какая программа - оставил актёрам доигрывать дипломатические козни по поводу признания...

          Я радовался и тому, что дверь за мной уже не закрывалась вплотную, но не потому, что я мог в нее бежать, а потому, что комната теперь проветривалась морозным вечерним воздухом, отрезвлявшим нас обоих.

          Вдруг он вздрогнул и сказал:

          - Закырой дувер, калатун.

Раев, Жанжаза

Ушу күнү чөлдүн кабагы бузулду... Ачуу тийген Күндүн бетин сур булуттар жаап... Кайдан-жайдан коюуланган булут асман бетин бербей, үймөлөктөй берди... Чөл бороону баш- талды... Иңир кабагы менен тең бузулган бу көрүнүш барган сайын уюлгуй берди... Жыландай ышкырып сойлоп келген чөл шамалы жер бетинен кумду ке- бектей жеңил алып учуруп, анын куюндай сөөгү жок бийи эшилип жаткан бу чөлкөмдүн ыпыр-сыпырын өйдө көтөрдү. Императордун сөөгү берилген бу кум- дуу төштүн так эле үстүндө сапырылган бу алаамат барган сайын күчкө кирип, ургаачынын мамагындай болгон дөңсөөлөрдөн чаң сапырып, оозуңду ачсаң эле кум толуп калчудай ызгырып жатты... Алтоо... берки кексе чал... баары бу түрү бузулган күндүн үтүрөйгөн кабагын Императордун жаны менен байланыштыр- ды, анын кебездей жаны кыйналып жатканын ич- тен боолгоп жатышты. Императордун үзүлгөн жаны булардын да үмүтүн кыйып кетти... Кайдан-жайдан келген тентек жел эми жан-жаныбардын үшүн алган- дай, куураган чөлдү жеңден алып желпилдете асман- га көтөргөндөй бир жапайы күчкө айланды... Мын- дай учурда чөлдө башпаанек кылып, далдоо жерди табыш деле кыйын. Чөл шамалы кудум эле булардын кийген кийимин шыпырып чечип кетчүдөй түр са- лып, этек-жеңин таптакыр кагып бүттү. Баарынан да булардын арасындагы эки ургаачынын этегин өйдө көтөрүп, экөөнүн тең жоон сандарын ачып, шалпак- тап «тийишкени» аларды жүдөтүп ийди. Уялыңкы Клеопатра гана эки колу менен шамал көтөргөн этегин басалбай убара. Булар алдына азиз чалды ээрчи- тип, чөл куюнуна көз ачалбай, төө өркөчүндөй бийи- гирээк кум дөңсөөнүн этегине келип жер менен жер болуп жабышып жатып калды. Бул удургуган жапан шамалдын учун кыя чапкандай асмандан «чарс» жа- рылган чагылгандын огу «жарк» эте жерге түшкөндө, көнөктөп жааган чөл жамгыры башталды…

Асман жыртылгандай улуу жаан жаады…

Чагылган булуттарды жара тилип, ага удаа күн күркүрөгөндө, жер терең «солк» этип, кумдуу чөлдө көз уялткан «жарк» эткен жарык бир паска орнойт да, издесең ийне табылгандай бу жарык көз ирмеп алат. Чагылгандын артынан күңгүрөнүп, жер титиреткен мамкалдырак жүрөк үшүн алгандай күңгүрөнөт. Бу чөлдө мындай көрүнүш миң жылда бир болгондой, ар жерден сорок этип чыккан узун куйрук чөл келе- миштери, жер тынып, көкүрөгү менен баскан кескел- дириктер да, чөлдүн пири уулуу жыландар да кумдун жети кабатына кирип, бу алда-жалда көрүнүштөн жан сактап тынып жаткандай жоголду. Жана эле ушул тушта чөлдүн бийкеч шамалынын күчү менен өйдө сапырылган кумдар эми шатыраган жаанда салмак күтүп, оор тартканы менен жамгырдын күчү аларды эңшерип тешип кирди... Бу жетөө башпаана кылган дөбөнүн үстүнөн катуу жаандын суусу менен агылып түшкөн кумдар алардын ичи-койнуна кирип, бутунун алдынан жар көчкөндөй эңшерилип жатты. Чөлдө катуу жаан ансайын күчүнө келип, табына чыгып буерди өз сүрү менен таптакыр ээлеп алды.

Анан калса удаа-удаа асманды жара тилген чагыл- гандын мизи «жарк-журк» этип, алыстан оролуп ке- лип дүрсүлдөгөн мамкалдырактын үнү кулак тунду- руп, булардын көзүнө акылга сыйбаган коркунучтун сүрөтүн тартып жатты... Кумдуу дөңсөөлөрдөн агы- лып түшкөн кара жаандын суусу барган сайын одур- бодур белдердин кумдарын өзү менен кошо аласалып, ылдый кулап чайпап жатты... «Чылк» караңгыда кай тарапты карай басалбай, көз ачтырбаган бу та- бияттын жапан кыялы булардын таптакыр эле шаш- тысын алып койду... жетөө бирдей баш кошуп, бөк түшүп жатып калган жерге чөл кыяны жүрүп, эми алар кумдун алдында калды... мындай шартта алар- дын бир гана аракети, дене-боюнун баары кум алдында калса да, башын өйдө чыгарып алуунун азаптуу амалын издеп жатышты. Сороюп ар бир жерде чы- гып турган алардын баштары, бу көрүнүштү кудум эле кумга көмгөндөй көзгө сүрттү…

Чөл алааматы түн ортосу ооп токтоду…

Чөлдүн кыялы чатак. Бу аймакты экчеңдетип ызгыта тополоңго салган чөлдүн түрү эми «чылк» тынчтыкка бөлөнүп, түнкү асман бетин бербей көз жашын сыккан булуттар да, кылычтай шилтенген чагылган да, күлдүрөп келип басып калгыдай мамкалдырактын үрөй учурган үнү да «тып» басылды, коюу булуттарды жыртып асман бети жабырап та- руудай чачылган жылдыздар ар-ар жерден «жылт» этип, биринен сала бири жылтыр көзүн ымдап, чөл түнү эчтеке болбогондой айланада мемиреп жатты... Керең түн, жылдыздуу асман... керилип жатты... Түн ортолоп токтогон бу чөлдүн кара жини эми гана ба- сылып, шатырата чакалап төккөн жаан, этек-жеңди булгалап, алып уччудай болгон кыялы чорт шамал буердин күлүн көккө көтөрүп, жер бетин бербей эшилген кумду кудум эле кырманда ээленген буудай- дай сапырды... кумга мойнуна дейре көмүлгөн бу ал- тоо «тырп» этерге алы келбей, тынч алган түндүн ку- чагында көшүлүп уктап жатты... Бир гана Козучак кумдан чыгып турган башын өйдө көтөрүп, оозуна дейре толгон кумду түкүрүп, ушу саам асман бетин бербеген чөл түнүн көз ирмебей карап жатты... эки жагын караса кумга дене-бою көмүлгөн сапарлашта- ры ар-ар тушта сөөгү жерге берилбей калган өлүктөй болуп жатат... Козучак кол сунса жетчүдөй жерде жаткан Клеопатраны түн жарыгында карады... ал да ширин уйкуда жатты... Анын ажарлуу жүзү буга окшогон кыйынчылыкты сезбегендей, анын жүзүндө ага тааныш сулуулук дале жайнап жаткандай се- зилди ага... Ушул саам асмандан «үлп» этип үзүлүп жерге жылдыздын жарыгы түштү... Асман бир жыл- дызга кемигендей туюлду ага... Козучак асман эмес өзү кемигендей, таптакыр эле кемип турган адамдай өзүн өзү элестетти, дүйнөсү тарып, ойлору ушу кум- дун арасында кысылып жаткан өзүнө окшоп, тушал- ган абалда турду…

Ал бүгүн түш көргөн... Түшүндө биринчи жолу аял менен кошулду... кошулганда да өзү астыртан сезимин билдирип, өзү менен узун сапар жолго чык- кан Клоепатра менен кошулду... Андай болот деп өңүндө да, түшүндө да элестете алчу эмес Козучак... Түшүндө экөө Ыйык Жерде жүрүптүр... Аңкыган гүлдөр, кипаристер, көпөлөктөр, ойку-кайкы учкан керемет куштар, кыпкызыл чоктой бышкан алмалар, сабынан жерге «топ-топ» этип үзүлүп түшкөн алтын түспөл апельсиндер, жүрөктөй түйүлгөн анарлар... бу Ыйык Жердин ушул үзүктөй кооз жеринде Козу- чак да, Клеопатра да энеден туума дырдай жылаңач эле... Козучак өңүндөгү Клеопатра түшүндөгү Клео- патрадай эле супсулуу, ажарлуу экенин... анын кай- мактай денеси бир укмуш экенин... Козучак эми байкады... Козучак акырын жылып, Клеопатра жаткан мамыктай төшөктү акырын өзүнө тартты. Мамыктай төшөк алдынан Клеопатранын дене-бою көрүндү ага... Ал тек гана Клеопатранын денесин көрүп, анын сулуулугуна дагы бир ирет таңдана ка- рап, ошону менен гана сүйүүгө толгон көзүн тойгузуп алсам деп, ар бир кыймылын билинер-билинбестей акырын этияттык менен жасап жатты. Капыстан Клеопатра ойгонуп кетсе, Козучак уяттын күчүнөн өлмөк... Ал Клеопатраны өзгөчө аздек көрө турган... Мына эми сулуу денеге суктанып, аялдын ажарлуу денесине көзү сайылып тигилип турду... Клеопатранын төшүнө, тикчийип турган эмчегинин үрпүнө, кысылган эки балтырларынын ортосундагы аялдын назик жерине көзү түштү... Козучак жылаңач аял- ды биринчи жолу көрдү, бирок бу окуя өңүндөбү, түшүндөбү мунун баары ага бир тең эле... Жылаңач аялдын денесин көрүп эси эңги-деңги түшүп турган- да Клеопатра ойгонуп кетти... «Козучак» - деди таң кала назик үн менен Клеопатра. Ууртунда жылмаюу турду... Козучак турган абалынан уялып, кызарып кетти. Жылаңач денесин көрүп турган Козучактан эч уялып койбой, кайрадан кулпуруп, бир башкача ажарланды Клеопатра... Козучак гана Клеопатрадан уялып, эки бутунун ортосундагы аялуу жерин ба- нандын жалбырагы менен жаап алган эле, аны көрө калган Клеопатра шылдыңдагансып бир кыйла кыт- кылыктап күлгөн, ага кошулуп уялганын жашыра албай Козучак да оңтойсуз күлүп ийген... Клеопатра Козучакты бекем өзүнө кыса тартканда гана Козучак эки бутунун ортосунан сороюп, казыктай түйүлгөн денесин биринчи жолу сезди... аялдын анжирдей бол- гон жыты Козучактын мурдуна «бур» дей түштү... Клеопатра Козучактын аёолуу жерин жаап турган ба- нандын жалбырагын мыкчый кармаганда ал бир ук- муш абалда калды... Клеопатра колундагы банандын жалбырагын ары ыргытып... Козучакты өзүнө имере тартты... Андан соң эмне болгонун башы айланып, эс-учу эңги-деңги болуп азыр да Козучак эстей албай турду... Ошол ажайып рахаттуу түштүн соңу «бырс» этип атып жиберген бел суусу менен үзүлүп кетти... Көзүн ачса башы эле кумдан сороюп, шилекейге толо түшкөн оозуна кум жабышып, Кудай урган бул чөлдө жатыптыр…

Эки жагында анын Ыйык Жерге аттанган сапар- лаштары... анан Ай жарыгы бетине түшүп турган Клеопатра жатат... Ал ошо жарыктан Клеопатра- нын ууртунан акырын билинер-билинбес жылмаюу- ну көрдү... көрдү да ой болгоп кетти... а балким, Клеопатранын түшүнө да Козучак кирген чыгар... бул күнү Козучактын «бел суусу» түшүндө болсо да биринчи жолу атып кетти... Ал өзүн эмиле жигит катарына кошулуп баратканын сезди... Ушул түнү сезди... Төбөсүнөн тартып, бутуна дейре оттой сезим- ди салып жиберген ушу күндү беймаза ойлор менен түпөйүл кооптонуп өткөрөрүн Козучак акыйкатта сезбеген. Эрезеге жетип, турмуштун ачуу-таттуусун, өйдө-ылдыйын көп адамдан эрте тартса да, мынча- лык жүрөгүн камырдай мыкчыган тажатма күндү качан, кайсы күнү баштан өткөргөнүн акмалап тап- пай туру. Чын эле түн бою көкүрөгүн коңултак се- зимге чыйрыктырып, көөдөнүн ачуу демге үйлөп чыккан бу күн ушунчалык өзөгүн өрттөп бүттүбү? Козучактын дүйнөсүнө бүлүк салып, тынчын алып, таман алдында кызыл жалын өрт койгон керемет күн ойго кирбес түш менен силкип тургузарын, бүт дене- синен тер шорголотуп, демин сыздыктырып келээрин Козучак кайдан билмек?..

Чөл түн ортосуна дейре алай-дүлөй түшүп, о түн бир оокумда мемиреп жатып калды…

Таңга жуук «тып» басылган алааматтын үнү да, изи да өчтү…

Кумдуу чөл көшүлүп, сүттөй жарыгып келатты…

...Чөл таңы эми гана сөгүлүп баратты... Түнкү алаамат ың-жыңсыз сиңип, артынан уюган керең тынчтыкты калтырып кеткендей таасир калтырды... Булар кудум эле кумду эчкинин тыбытынан жасалган жууркандай жамынып, көшүлүп уктап жатышты...

Әсемқұлов, Талтүс

Қойдың шеті дүр еткенде селт етіп жан-жағына қараған. Дүние өзгеріпті. Жаңа ғана төңіректі күміс нұрымен аймалап тұрған күн бұлтпен торланыпты. Жер беті алакөлеңке. Қалың қырау еріп шыққа айналған. Қыраудан кешкен қойдың үсті шылқыған су. Даланың үстімен күздің бал еріткендей хош иісті ауасы өзендей ағады. Әжігерей кеудесін кере дем алды. Ауада ызғырық бар. Боран болатын шығар деген ой жылт етті. Күміс түкті көде мен қара шайыр жусан, әлі бүрі төгіле қоймаған қараған мен тобылғы. Күздің нәрлі шөбін отаған мал басын жерден алмай тоқтаусыз жылжиды. Көкірегін әлдебір тәтті мұң билеген Әжігерей ертоқымды сықырлата ары-бері қозғалақтап, жан-жағына қаранды. Аспан толық құрсаныпты. Сонау сұрғылт көкжиектен желдің ішін тартқан алғашқы өксігі жетті. Анда-санда жерді дүрс еткізіп тебініп, жайылып келе жатқан Торытөбел басын көтеріп ебіге қадала қараған.

Ызғырық күшейді. Желдің өтіне шыдамай, жаңа ғана малшынып жатқан жер де, шөп те, нұрланып тұрған дүние ілезде кеуіп, қаңсып қалды. Жел барған сайын үдеп, қардың демі білінді. Мұз тоңатын суық леп қойын-қонышты аралап барады. Аспан қара түнек. Ауыр бұлттар сай-сүйегі сырқырай ағады. Көкте алыптардың соғысы басталса керек. О шеті мен бұ шетіне көз жеткізгісіз сұр көбік қара жағал теңіздің әр жерінен ойдым-ойдым аралдар пайда болып, сол сәтінде қайта жұтылып, адам түсініп болмайтын бір жаратылыс басталған сияқты. Жандарынан бір отар қой өріп өтіп, соңынан үйдей ат мінген біреу шауып өткендей болды. Желдің екпінімен қаптай жүгірген қаңбақ екенін, бір-бірімен үй орнындай болып тұтаса ұйлығып, желдің екпініне шыдамай қопарыла көтерілген қаңбаққала екенін артынан түсінді. Алдындағы отар да, астындағы Торытөбел де қара боранның алып деміне төтеп бере алмай, дедектеп жөнелген. Тізгінді бос тастап бәрін де Құдайға тапсырған. Қар менен топырақ осқылап аттың бауыры, өзінің үсті-басы баттасқан балшық болды. Қай тұста келе жатқаны белгісіз. Аспан да, жер де жоғалып, тұтасып дүрілдеген мұхитқа айналған. Торытөбелдің жүрісінен ғана әлі де жер басып келе жатқанын сезеді. Боранның қай бағытта соғатыны белгісіз. Бірде оңнан, бірде солдан, бірде екі жақтан бірдей қыспаққа салады, сол сәтте жердің жарығы ашылғандай, енді төменнен жоғары қарай соғады. Кенет құлағы бітіп қалды. Табиғаттың дүлей ойыны, көзге анда-санда шалынып, маңырай ығып бара жатқан қой, шатқаяқтап, аяғын шалыс тастап келе жатқан Торытөбел, бәрі-бәрі бір жаққа ығысып жоғалды. Ызың-шу, боранның үскірік демі естілмейді. Құлаққа ұрған танадай. Тып-тыныш. Өзін қанша күштеп тыңдаса да сыртқы дүниенің бір де бір дыбысы естілмейді. Дыбыс өшкеннен кейін көзбен көргені де мамыражай тартты. Жаңа ғана ұршықтай үйірілген дүние енді баяу ғана қалқиды. Бұлыңғыр, сұрқай дүниенің енді неге жап-жарық болып кеткенін түсіне алмай дал болған. Осы ағынға ағып жүре берді.

Қанша уақыт өткенін білмейді. Тек омырауына салқын леп тигенде есін жиды. Күздің салқар самалы. Боран басылған. Қардың аяғы жып-жылы жауынға ұласыпты. Аттың үстінде тұрып жер жайытын қарады. Көп ығыпты. Ауылдан он екі шақырымдай жердегі Жіңішке өзені. Соның жағасы. Жарқабақтан аулағырақ алып терек болушы еді. Жапырағынан айырылып, аспанды қу бұтақтарымен тіреп тұр. Айбақ-сайбақ бұтақта самсаған қарға. Күнге күйіп қарайған, Жерге төгілмеген қап-қара алма сияқты. Сыңсып тұр. Кенет иін тіресе отырған қарғалар жапатармағай қарқылдай жөнелген. Тамақтан қырылдай шыққан үннен аспан шыт-шыт жарылды. Содан соң бәрі бірдей қанаттары сатырлай көтерілген. Аспан сынып, қап-қара жапырақ жерге төгілгендей болды... Қара құзғын... жамандықтың, қазаның белгісі деуші еді ғой. Иә. Қаза... Бірақ ненің қазасы... Бір күн өтті, бір күн өлді, соның қазасы ма... Жоқ... Табиғат... Кемеңгер табиғат... өзі жаратқан көп пенденің біреуінің өлімін азалап тұр... Аспан мен жер, мынау тынымсыз жауған сірке жауын бір ғана адамды, сені ғана, сен арқылы баяғыда өткен сансыз ұрпақты, тіпті бүгінгі адамды, әлі дәмі таусылмаған адамды да жоқтап тұр... Бірақ өлімнің хақ екені рас болса, қайғының да бір күн өліп, таусылатын мерзімі болмаушы ма еді... Иә... Өмірдің өлім екені шын болса, онда өлімнің де өмір екені сонша ақиқат... Сұрғылт аспан қақ айырылып қызғылт күн көрінді... Қыркүйектің көз жасы жерге маржан болып төгілді. Бойын шексіз шаттық кернеген.

Өзенді бойлай жүрген отар кілт бұрылып қырға шықты. Май тоңдырмайтын майда жел қайтадан ебіге шығып, оңынан тұрыпты.

Алыста, сонау көкжиекте қорғасын бұлттарды кешкі арайға бояп күн батып барады. Аттың бауырына қос тепкі салып асыға жөнелген.

by Shelley Fairweather-Vega

A boy on horseback, swept up in a blizzard while he’s following his herd of sheep. Another boy, laid low by sand and lightning while crossing the desert with a woman called Cleopatra. A man hiking the snowy steppe, searching for his missing friend. All three characters have enough on their minds already, before nature’s wrath demands their attention. These three passages, from three very different Central Asian novels I translated, struck me with their similar landscapes and emotional tenor, though their styles are wildly different. Their authors are men of the same generation, but from different countries, and each was originally written in a different language: Hamid Ismailov’s first-person recollection was written in Russian, and used once in an earlier novel of his (but not its published English translation), then recycled in Russian Matryoshka, his new Central Asian take on the great Russian novel, as a story from his alter-ego protagonist’s past. Sultan Raev’s scene comes near the end of his Kyrgyz-language novel Castigation, which is part absurdist religious allegory, part timeless epic. And Talasbek Asemkulov’s blizzard takes place in his semi-autobiographical tale, published in English as A Life at Noon, set in Soviet Kazakhstan. Interestingly, both Raev’s sandstorm and Asemkulov’s blizzard subside to make way for revelations within the young men who experience them, one sexual, one philosophical. Ismailov’s slightly older and wiser protagonist learns less from his blizzard; while Raev’s and Asemkulov’s storms resolve with a stunning beauty to replace the chaos and terror, Ismailov’s protagonist only finds relief from the howling winds and howling wolves in the stinking trailer of a stoned construction worker he can barely understand. But when there’s a storm, any shelter will do. 

About Trilingual Translation

Turkoslavia readers know better than most what sorts of storms can brew around language and literature in Central Asia, where local, mostly Turkic languages (like Kazakh, Uzbek, and Kyrgyz) still seem stalled under a massive, lingering, Russian-speaking high-pressure zone. Throughout the past two centuries, almost without exception, translations from the “minority languages” of the Russian Empire and Soviet Union were produced by only one process:   

1.) The Soviet or imperial Russian cultural and political establishment decided what “minority-language” texts would be suitable to share with the world; 

2a.) The author or a Russian-educated native speaker of that language translated the text into Russian, or

2b.) A Russian writer who knew little or nothing about the original language did the job, consulting with an unnamed local informant or using basic, literal translation (Russian podstrochnik) produced by someone else;  

3.) That translation went through the state’s editing, censorship, and publication process;

4.) Eventually, with luck, that dodgy, censored, and possibly uninformed Russian version was translated into other, non-Soviet languages. 

          That colonial fact of life has hovered in the air over Central Asia for so long that many writers there who want an international audience still consider translation into Russian their prime goal and bridge translation the obvious way to make it into English. I’ve worked with authors who were surprised, even suspicious, when I asked to see their Kazakh originals along with the Russian translations they sent me to translate. They didn’t consider translation directly into English to be a possibility. Many Western readers of English translations, though, especially those less familiar with colonial Russian literary practices, are startled to discover, first, that very different languages lurk under all that Russian, and second, that bridge translation has been such a vital part of the translation process to date. In our enlightened twenty-first century, there’s a growing consensus (in the West, and especially among translators and publishers) that the practice of bridge translations, from Language A to Language C through Language B, is a terrible legacy of the violent colonial past, a practice to be shunned and stopped immediately.

          I certainly agree with the “terrible legacy” part. But these atmospheric forces, even the man-made, colonial kind, can’t be halted so easily. They can only be encouraged to dissipate gradually. There are half a dozen or more good, prolific translators currently working in English who have found a niche publishing their translations of Central Asian literature from the Russian, or from an English crib, mostly through companies that charge the authors to publish. They still outnumber those of us with skills in Kyrgyz, Azeri, Uzbek, or any other Turkic languages who work with traditional publishers in English. There are far more texts worth translating from those languages than we few can handle responsibly. To get all these books translated into English and published and read, then, it still seems necessary to bring in the talents of people with excellent Russian translation skills, and allow them to work with texts that have excellent Russian translations. But the obvious tension here means we all need to tread carefully when we translate literature from Central Asia, whatever the original language(s) of the text. 

          My own practice begins with keeping in mind these linguistic risks, and is premised on rejecting the idea that any given Russian bridge translation is necessarily the best option. Here are the rules I’ve developed for myself over my 15 years translating and editing Central Asian literature, whether or not there is a Russian text somewhere in the mix. Rules 3 and up apply to anyone with any knowledge of a Central Asian language other than Russian. Rules 5 and up apply specifically to the use of bridge translations.

1.) Respect the author’s choice of original language. Some Uzbeks write in Uzbek; some Uzbeks write in Russian; some pick and choose as the spirit moves them. That is their prerogative, and I do not let it affect my judgment of the work I’m given to translate. I’ll advocate for publication of a Russian-language work from Central Asia as passionately as I do for a work written in Tajik or Turkmen, if I think it’s any good.

2.) Be transparent. I include information about my source language(s) and linguistic informants any time I’m able to publish a translator’s note and am at liberty to share that information. A Life At Noon includes my translation of Zira Naurzbayeva’s foreword to her translation, for instance. Everyone who provided you with linguistic knowledge you didn’t already have must be credited and thanked. The more open we are about what it takes to translate a great book from Central Asia, the less suspicious readers and publishers will be of the process, and the more willing other good translators might be to come and help.

3.) Know your linguistic limitations. I can and do translate directly from Russian and from Uzbek, languages I’ve studied extensively. Yet Uzbek is more difficult for me, meaning it takes me about three times as long to translate well from Uzbek, including research and revision time. I’ve also studied Kazakh, but I’ve never agreed to translate any literary text that exists solely in Kazakh without a good deal of outside help. The same goes for other Turkic languages: I can decipher them somewhat, but I don’t have enough knowledge to sense where my translation might go wrong, so I don’t attempt that work. Assess and report your skills honestly—to your authors, your publishers, your readers, and yourself.

4.) Apply all  your linguistic knowledge. Do not default to transcribing Turkic words or translating Turkic idioms the way that Russians do, or the way that Central Asians do for Russians.

*this, incidentally, can change. naurzbayeva now publishes in english under a de-russified version of her name, “nauryzbai.” asemkulov’s name probably should have been transliterated as “asemqulov,” or with different vowels, but readability in english is also a factor when making those decisions.

5.) Translate for your target audience. In the past, the first target audience for any translation from a Central Asian language was Russian. Old bridge translations often read as English-language versions of books written for those same Russians. Do not assume that English-language readers need the same explanations that Russian-language readers do or have the same background information, sociopolitical awareness, or biases.

6.) Use every version of the text you can get. This is the method I used to translate the Asemkulov and Raev excerpts here: I translated these novels from Russian, the language I know best, and consulted the original text (in Kazakh and Kyrgyz, respectively) whenever something in the Russian was awkward or ambiguous, or just seemed suspicious, or made me curious. A bridge translation done right is a valuable resource. However…

7.) Know the limitations of your bridge text. If there are a lot of awkward, ambiguous, and suspicious passages in your Russian version, you must trust it less, and check the source text more frequently. But if the Russian text flows nicely and sings, if it is free of clichés, if it has a distinctive style that you can detect in the original as well, and if your spot checks never turn up a major difference or an error, you may be on very safe ground.* Knowing who produced the Russian text helps a great deal. In the case of A Life At Noon, the author’s wife and longtime research partner, Zira Naurzbayeva, translated the text from Kazakh to Russian, with editorial assistance from Lilya Kalaus. Both Naurzbayeva and Kalaus are excellent writers whom I know and trust. Their Russian translation was meant to be published, not to serve as a crib for my translation, and it’s wonderful. The case of Raev’s novel Castigation is quite different. I have no idea who the Russian translator was, and so far, I’ve decided not to ask; there are major errors of understanding in the Russian version I was given to work with, so the Kyrgyz version played a greater role in my work on that novel.

*astute readers will immediately object that the nicely-flowing russian text is the most dangerous trap in the dicey business of bridge translation. a beautiful text can indeed lure you into a false sense of security. but knowing how much to trust the motives and professional integrity of the russian translator can reduce that danger considerably; and at worst, if you do get fooled, you will have produced a translation of a really beautiful Russian text, leaving the way open for someone else to translate beautifully and faithfully from the original language, down the road. in other words, i don’t consider this outcome to be a complete disaster.

8.) Given the time, re-translate or revise your translation directly from the original, if you have the skills to do it. This is the ideal, but it’s a major undertaking, and I’ve never seen a publishing contract that compensates a translator for translating a text twice, or offers a deadline long enough to make that feasible. Recently I applied for a translation grant for an Uzbek-language book for which I’ve translated excerpts from the author’s own, very good, Russian version, and argued that I needed the funding so I could take the time to translate the book from the Uzbek instead. I don’t know if the grant-givers will buy my argument, but I hope they do. 

          I also hope, fervently, that we’ll be able to discard this long list of rules sometime in the very near future, and eject Russian from the Central-Asian-to-English translation process for every author that wants it gone. That’s going to require a new cohort of linguists working from each and every Central Asian language who have the talent and training to produce high-quality, publishable translations. Right now, there are regrettably few of us. Until there are more, those of us who are already here have a responsibility to do as much work as we can, as mindfully as possible, using all the tools available to us (even the Russian language). If we do the work correctly, the demand for new, better translations from the region will continue to grow, and all those new translators will have the freedom to craft rules of their own.

Hamid Ismailov is a poet, translator, and novelist born in Kyrgyzstan, banished from Uzbekistan, and currently living in Prague. His inventive novels and short stories, written in a variety of languages, have been translated and published around the world to critical acclaim.

Sultan Raev is a former Minister of Culture of Kyrgyzstan and currently serves as head of the Turkic Writers Union, a multinational organization promoting literature across Central Asia and Turkey. He has written two novels and many screenplays.

Talasbek Asemkulov was a musician and scholar of culture in Kazakhstan. He was the author of many volumes of scholarly literature, as well as screenplays and other creative works.

Shelley Fairweather-Vega is a professional translator in Seattle, Washington, concentrating on prose and poetry from today’s Central Asia.