Image credit: Frida Maureen Hultberg

View Artwork Credits
View full size

It was rainy. The train made its way through intermittent downpours that violently lashed its windows, roof, and sides for minutes at a time; every so often, sprays of water even got inside the carriage. Then the storm would die down, the sky receding slightly until it hung above us like an iridescent light blue flower. At such times, the scenery would smile at us, the brightness and wetness filling us with a sense of a world born afresh. Then we would re-enter the territory of a pitch-black cloud, once again lashed by the rain, trapped in its fine nets, losing sight of the natural setting all around us.

 

By the time we arrived at Fevzipaşa Station, the rain was no longer so violent. It continued to drizzle, though somewhat half-heartedly. A mere annoyance to those on board the train, it was a total misery to everyone outside. The area in front of the station was packed: the little train from Eloğlu had left a ton of passengers here. A throng of villagers, dressed in bright-hued, collarless long-sleeved shirts and white cotton leggings or baggy trousers, had taken shelter under the eaves. As they waited for the train to arrive from the opposite direction, they were stuffing themselves with handfuls of lavaş bread. There were snack vendors selling içli köfte, boiled eggs, and a sweet made with dark flour – a kind of cross between gözleme and kaygana; sellers shouting "water!"; and a crowd of people trying to glimpse their friends through the train windows or passing them baskets of food. It was pure chaos. The third-class carriages were full right up to the doors; those determined to board at all costs were trying to get in through the windows. We were in a first- and second-class carriage without separate compartments, like the carriage of a commuter train. The gendarme sergeant came in again and said, "No one left to board except the artists."

 

The "artists" were, no doubt, the theater troupe that had stopped for four nights in the town where I had been staying two weeks previously, playing at the makeshift cafe across from the city hall before resuming their tour. My seatmate asked, "Why aren’t they boarding?"

 

"There’s a little piece of business they need to take care of...there was that girl who died...so they’re sending a telegram to ask something. Our chief said, ‘I won’t let them board till the reply has been sent.’ Now they’re about to board."

 

The young sergeant was visibly pleased at the prospect of their company. Approaching the window, he pointed them out to us. They were next to the door of the station, almost in the rain, waiting with a sad, impatient air. Beside them was a stack of luggage: three or four suitcases, a small wooden drawer like a footlocker, a few baskets, and a pile of bags. One of the men was standing in the rain, his hands in the pocket of his light overcoat. The little hair that remained on the back of his head had not been shaved off; his face looked old and despondent. Even in such a state, he seemed to be trying to show the world that he took no notice of his own misery. Despite his torn shirt, his wrinkled tie, despite the exhaustion oozing from his face, crying out for a clean bath, a warm room, a soft bed, three days’ worth of sleep – despite everything, he still sought to preserve his artist’s negligent, carefree style of dress and way of life, still sought to retain his pride as an intellectual to whom fate had not been kind. Next to him stood a younger man with a wrestler’s build, eating something. There were three women in the group. One of them held a girl, about nine years old, in a tight grip, as if afraid she would be stolen from her; with her other hand, she was supporting herself precariously against the topmost basket in the stack of luggage. Standing further back, the other two women were talking to the little girl, who was leaning against the wall. Looking at the men who passed by, from time to time they would turn their heads and glance, almost timidly, at the two Yörük nomad women behind them, who were sitting on their magnificent saddlebags, the lower half of their faces covered with a shawl. All three actresses were wearing long factory-made wool socks, the kind sold in cities. Completely lacking the Yörük women’s marvelous composure, they were harried and exhausted. It was clear they were freezing to death in the damp weather: they would constantly bring their hands to their mouths to warm them up, and then – as if to remind themselves how miserable they were – lower their heads and look at their old, unpolished shoes with scuffed heels. Even so, they stood out from everyone else in the crowded station: it was immediately obvious that they made their way through the world with a unique story to tell. You could see from their expressions, their gestures, the way they opened their mouths to speak, their silences, that they lived their lives in pursuit of an increasingly threadbare hope, if not an ideal; they had taken shelter in the ruins of something beautiful and shining, as though huddling under an umbrella full of holes.

 

At last their friend arrived, making a gesture as if to say, "All set!" The men grabbed the heaviest pieces of luggage, while the women took their bags and packages. They walked towards where we were sitting just as they would have in a play; but without the resources of the stage, the ruefulness behind their smiles was more apparent. The gendarme, who seemed to have taken them under his wing, helped them board; two passengers, feeling sorry for the women, gave them their seats. Nearly all the actors looked back at where they had been standing to see if they had forgotten anything. No, there was nothing there. It was time to go. The bell rang. Hastily, amid shouts and cries, the train began to shake off the crowds hanging on to the doors and windows, and, huffing and puffing, started to move.

 

The new arrivals were so tired that I thought they would fall asleep on the spot. But they didn’t. The youngest of the women began reading some sort of popular novel. The woman with the child engaged in random conversations with people in the carriage. She gave lengthy replies to every question, and, as soon as each conversation was over, would strike up a new one with a brief question addressed to the person on the other side of her. The third woman, who had large black eyes, olive skin, and a beautiful, sinewy body, wasted no time in trying to bewitch those around her with her gaze. This immediately had the desired effect on the other passengers, who had spent the entire two-day journey buffeted about in the packed carriage. The gendarme, his back leaning on the edge of my seat, started to twirl his mustache; the magnetism of his superb male physique was like a tacit invitation to the woman. The bald, middle-aged civil servant wearing thick tortoiseshell glasses abruptly broke off the story he had been telling us all day about having been suspended from duty thanks to malicious gossip and attended to the woman with the child. Everyone immediately chose the option suited to their own capacities and circumstances. It was as if people’s respective circumstances had established an implicit taxonomy: those who were getting on in years, going bald, feeling their age, were automatically compelled to choose a different kind of love, to set their sights lower and be less fastidious.

              

Through the efforts of the middle-aged civil servant, they managed to find enough room for the child that she could lay her head on her mother’s lap. No sooner had the poor fellow tried to help than a young man, making a show of courtesy and kind-heartedness, not only gave the girl his seat but even covered her knees with his coat. He also brought out things to eat – fruits and nuts – from his bag. The youngest of the three women, short and slight like an adopted maidservant, who was sitting one row ahead of us, was besieged with attention despite being absorbed in her novel. Two merchants came up to her and offered her snacks, lit her cigarettes, asked her questions, in short, did their best to allay her worries about feeling lonely on this boring journey. She was pleased with her own unexpected popularity. Sitting with her legs crossed, she attempted to mimic the behavior of many a woman before her – not characters from her own repertoire, but women from the great flirtation scenes in the movies. At times becoming absorbed in her book, at times looking out at the rain-drenched landscape, every now and then she would grant her interlocutors a one-word reply. In short, she was enjoying this encounter to the fullest.

 

The elderly actor was sitting beside me. All of a sudden, I remembered the actress who had died. I had seen her on stage twice at the little makeshift theater in the town of P.; she might have been the most gifted of all the performers. She had a nice Istanbul accent; depending on her mood, she either could be quite coy or – being a city girl – could act with a pleasing facility. But what you really noticed about her was her habit of stepping outside of her role and peering about a bit oddly. She was also the most successful performer in the little variety routines that filled the gaps between scenes. In particular, her çiftetelli dance in old Anatolian costume met with near-universal acclaim and resulted in her making enemies of all the women of the town, from the wife of the district governor to the janitress at the primary school. So much so, that even two weeks after the troupe had left town, people were still gossiping about those four days. Then, when the news of her death suddenly broke, even the women who had most actively fanned the flames of the gossip had pity on her. I asked my seatmate:

 

"Tell me, what was it that happened to Zeynep?"

 

"An accident," he said. "What else? She was a beautiful girl. An eye-catching, vivacious young woman. Wherever we went, people liked her. She knew how to win men’s hearts. And she did this time as well. In the town of Z., she caught the fancy of a man from one of the nearby villages, a man with some money. He offered her his hand in marriage. And, in order to live at ease, she said yes. They went to his village together. A few days later, they were on their way back to town to get the marriage papers drawn up, when their horses got scared and pulled the carriage over the cliff. The initial jolt was so strong that it threw the coachman from his seat: by sheer chance, he got caught in a briar patch and survived."

 

"How is that possible?" I said. "Wasn’t he holding the reins? With the reins in his hands, wouldn’t he have been dragged by the horses?"

 

He replied softly:

 

"They might have slipped out of his hands. But if you ask me," he said, speaking more slowly, "both the coachman and the passengers were drunk...some of the villagers say it’s a long way from the site of the accident to where the coachman was found. They say he passed out and fell from his seat. Anyway, my dear sir, it’s all over for that poor girl."

 

He rummaged through his pockets and pulled out a number of photos, all of the dead woman: a stack of faded photos of her in a bathing suit, or dressed like a woman from the Caucasus, or in stage costume. In one of them, she was acting in a Shakespeare comedy which her improv company had altered beyond recognition. At the bottom of the photo was written, "To my brother Mehmet, a scene from The Comedy of Errors." Another photo showed her in a rage: this was probably from the drunkenness scene in Sekizinci’s The Eighth. I didn’t recognize the third scene. There was no one else on stage except the elderly actor, who was playing an old woman; he was frightening his young colleague from a sort of cupboard that stood against the wall. The lively, beautiful woman I had seen on stage two nights in a row had nothing in common with the person in these faded photos. The elderly actor turned them over with an air of profound sadness and said:

 

"Just think, she was only twenty-seven..."

 

I replied:

 

"That’s very young. Where was she from?"

 

"Istanbul," he said. "She was born in a house right next to the Hekimoğlu Ali Paşa Mosque. Her father was a minor official. She was raised by her stepmother, who always gave her a hard time. When her stepmother wasn’t home, Zeynep would gather the neighbors’ children and do an imitation of her. It always made them laugh. She was especially good at imitating her parents’ way of talking. Later, she became interested in the cinema; then her brother found work and would take her various places, and she became passionate about the theater as well. Finally, she started putting on little plays at home. After coming home from a variety show with her brother, she would re-enact what she’d seen. Zeynep was possessed by the devil of dance. He’s a spirit that dwells in our legs: from there, he rules over the other parts of the body. Two sound legs are enough for his purposes. In a sense, he’s a much kinder, gentler devil than the rest. He doesn’t care for battle or riches, only movement, only catching the rhythm. Have you seen the "House-Cleaning Revue"? That’s a dance Zeynep invented herself when she was just thirteen. Her stepmother used to make her wipe the floor clean every day; she would sing songs all the while. Then, when she became an actress, she turned it into the "House-Cleaning Revue."

 

I remembered that one. In the makeshift theater in P., after all the usual performances were over, the lights had dimmed again and four women and a little girl suddenly tucked in their skirts at the waist and began wiping the floorboards with a squeaking sound. All the while, they sang modern dance tunes as well as old Istanbul songs whose lyrics and melodies were of uncertain authorship – such things are Istanbul arcana. The routine was nothing special: their movements were quite out of rhythm, and the other dancers didn’t even make the most of their physical charms. But Zeynep – dressed from the waist down in a black bathing suit with a matching skirt – was quite supple. At any rate, it was a novelty.

 

"How did she get involved in theater?" I asked.

 

"After getting married, like most people," he replied. "They married her off at a young age. Her husband was a shoemaker from the neighborhood. He had a good income, but he was a real lout. I made his acquaintance later on. He drank every evening. First it would make him quiet; then his mood would change, till finally he would fly into a jealous rage. Zeynep wasn’t highly educated, but something was churning inside her. Her husband didn’t understand her. They were always fighting, it was said. It was just around that time that two of her brother’s friends decided to run away to Hollywood. And Zeynep resolved to go with them. She would go there and make an impression on everyone, would become a success, and then would return rich and famous to Istanbul and found a ballet company. In that way, she would get revenge on her unhappy childhood. A letter, a small piece of paper, a little bag...and off they went. Of course the police turned all three over to their families at once. The young men had it easy: they got off with a reprimand. After that, people gossiped about them for a few days in the neighborhood cafe. They became famous among their friends. One of them even acquired the nickname "Zeki Hollywood." But Zeynep was a married woman: they gave her an earful right at the police station, then her husband arrived and yelled at her. When they got home, he beat her; he even drew his gun...that evening, Zeynep changed. Nothing could hold her back anymore. She used to say that the beating scene at the end of the "House-Cleaning Revue" was inspired by that evening.

 

"Finally, they separated. She had a few adventures: do you think it was easy for her to live with her passion for the theater and the devil of dance at work in her head and her legs? But she couldn’t get into the City Theater: they wouldn’t give her anything except bit parts. Still, Zeynep was ambitious. She joined a small company, then began to drift from troupe to troupe. In between, when she didn’t have a job, she would work in bars…"

 

He paused, took a breath, and searched through his pockets. I offered him a cigarette. He gladly accepted it, saying, "Thanks – you smoke the same brand as me." Then he went on:

 

"One night four years ago, I ran into her. Of course we have our own network – everyone knows everyone else. And we all knew Zeynep. It was on one of those side-streets leading to Küçük Parmakkapı Street; she was standing in front of a bar, drunk, in a sorry state, talking to a group of three people. The owner kept shouting, ‘Back inside!’ and she would reply, ‘One minute, these are my customers...’ as she tried to finish what she was saying. ‘Don’t shout, please don’t shout,’ she kept begging the owner. Finally, she disobeyed him and ran off weeping. I caught up with her a little further down the street. I invited her to join our theater company. That summer, we played in Beylerbeyi, across from the ferry terminal. What a season that was!"

 

He had obviously come to the end of her good years; perhaps he had fallen silent out of fear of going any further. Nor did I dare ask. We all know what lies ahead of us – a heap of impossibilities, idle fantasies, festering hopes, plans that don’t add up, mistakes made unawares, foolish decisions that seemed like our only choice. Human life isn’t as varied as people imagine. Take your own experiences just as they are and graft them onto another person’s life, at all the important moments, and you’ll have written anyone’s biography, no matter how different from your own. Good years...like those brief moments of sun on our rainy journey, hanging the sky above us like a giant blue flower, emerging from just beneath the telegraph lines and turning every raindrop on the windows into a diamond...

 

Some gaps appeared in the tight weave of the rain; then, on one side, it began to pour. From behind a fence, the head of a tawny cow came into sight as if in an antique vase painting, in total isolation, making its brief appearance in this fleeting interval of time. Then the fence and the cow’s head, and the small house lights behind them, offering peace and quiet, began to blend with the past. Perhaps Zeynep had been coming and going on this very road when, feeling enticed by a house like these, she had resolved to get married.

 

"She was great in some plays," said the elderly actor, "though she always seemed detached from the performance."

 

"What do you mean?" I said.

 

Unexpectedly, he gestured with his hand as if trying to get to the bottom of something.

 

"It’s difficult to explain," he said. Then he continued, more slowly. "No one has yet produced a work laying out the nature of true fear, the fear that lurks in the body. Or at least I have never seen one. The kind of fear that takes root in someone, constantly impeding, altering their movements, transporting them to another world..." He made another series of gestures with his long fingers, seeking to articulate something inexplicable. "The kind of fear that sticks to us, that grows inside of us like a forest whose branches creak at the slightest movement. Zeynep was afraid. She was afraid of everything – everything except life itself. Above all, she couldn’t bear high-pitched voices. She was like that since childhood. Her stepmother used to scare her by hiding in different parts of the house and then jumping from her hiding place with a shout; she would laugh when Zeynep started crying. The piece called The Mother-in-Law is based on that – we wrote it together. What a scene!"

 

This was the scene in the photos he had shown me a bit earlier in which he was emerging from a cabinet, dressed like an old woman. He continued:

 

"Before we went on stage, she would beg us: ‘Please don’t shout so much; it makes me ruin the play.’ Of course that was an excuse: she wouldn’t tell us the real reason. She was truly afraid. Her world was as fine as gauze, as fragile as glass. Still, her fear was a good thing: it immediately livened up the performance. So we would promise not to shout too much, but we never kept our word."

 

I stopped listening, putting my hand over his before he could take out any more photos. His last sentences had explained Zeynep’s fate to me. Some people are born to be the victims of their peers, even of those closest to them: Zeynep was such a person. Suddenly full of hatred for the elderly actor, I closed my eyes.

 

When I awoke, night had truly fallen. We were very close to Adana by now. The gendarme sergeant and the tall woman were giggling at each other in front of a window; his shiny boots and tightly-cinched waist had clearly made an impression on her. The woman with the child, with typically human ingratitude, had forgotten about the aging civil servant; she was looking into the eyes of the kind young man and smiling as her feet shifted impatiently. The young woman who looked like an adopted maidservant had given up on the novel she was holding, with its unattainable life full of automobiles, well-heated houses, dances, and fancy cocktails. Instead, she was listening, all ears, to the tall merchant with the wrestler’s neck who had virtually been trying to poison her with all the cigarettes he had been offering her earlier. The troupe’s thirty-five-year-old lead actor was furious to see the woman whom he had been in love with for years, whom he had followed from town to town, flirting with someone else; he would alternately bite his handkerchief and then his hand, till it was almost bleeding.

 

The elderly actor was oblivious to all of this. Confident that all was well, that all would go well – like a shepherd of old who has consigned his flock to the peace of a summer noon – he had grabbed the lead actor, who was still fuming, by the button of his jacket, holding forth on his own artistic experiences and accusing his colleagues of not working hard enough. "Art cannot be practiced without love, young man," he was saying. "Just look at me: in order to succeed at playing an old woman, I had my front teeth pulled, just like that, when I was only thirty. Why, you ask? Because art demands sacrifice. And I am an artist, after all."

 

Seeing I had awoken, he took out a piece of paper from his pocket and said: "Whatever you do, don’t miss tomorrow night’s performance. We’re putting on Julius Caesar. I’m playing Caesar, and Ali will be Brutus!"

 

I looked out the window so that those two – the pitiful Romans from tomorrow night’s play – could not discern the sadness that had welled up all at once inside me. We had arrived at the station. Big eucalyptus trees had overrun an entire portion of the dark, rainy night, like an unremitting sense of gloom. The scattered station lights cast their long, quivering reflections upon the large puddles of water on the ground.

Hava yağmurluydu. Tren ara sıra şiddetli sağanakların arasından geçiyor, pencere camları vagonların üstü, yanları dakikalarca kamçılanıyor, bazen su serpintilerinin içeriye girdiği bile oluyordu. Sonra bu şiddet duruyor, gök biraz yukarıya çekiliyor, yüksekte açık mavi, menevişli tek bir çiçek gibi tepemize asılıyor, o zaman manzara gülüyor, ışıkla karışan ıslaklık, içimize bir nevi tazeleşmiş dünya hissini yayıyordu. Sonra yine simsiyah bir bulutun ülkesine girerek yine kamçılanıyor, yine ince ağların içine hapsediliyor, bir tabiat ortasında seyahat ettiğimizi unutuyorduk.

 

Fevzipaşa İstasyonu’na geldiğimiz zaman yağmur şiddetini kaybetmişti. İsteksiz denilebilecek şekilde, fakat yine yağıyordu. Trende sadece can sıkıntısı olan yağmur burada gerçek bir sefaletti. İstasyonun önü kalabalıktı. Eloğlu’ndan gelen küçük tren buraya bir yığın kalabalık bırakmıştı. Renkli mintanlı, beyaz bez donlu veya şalvarlı bir yığın köylü kimi saçak altlarına sığınmış, ellerinde birer tutam yufka, karşı taraftan gelecek treni bekleyerek karınlarını doyuruyorlardı. İçli bulgur köftesi, haşlanmış yumurta, gözleme ile kaygana arasında siyah undan yapılmış tatlı satan, "Su!" diye bağıran satıcılar, trenin pencerelerinden eş dost arayan, yiyecek sepeti uzatan bir yığın halk daha vardı. Hepsi iç içe idiler. Üçüncü mevki vagonlar, kapılarına kadar dolu idi. Behemehal gitmek isteyen yolcular pencerelerden içeriye girmeğe çalışıyorlardı. Bizim vagon birinci ve ikinci sınıf yolcularındı. Bu banliyö hatlarında kullanılan şekilde tek bir salondu. Tekrar içeriye giren jandarma çavuşu bize "Artistlerden başka binecek kimse yok" dedi.

 

Artistler dediği, iki hafta evvel bulunduğum kasabaya gelen, belediyenin karşısındaki salaşımsı kahvede dört gece oyun verdikten sonra turnelerine devam eden trup olacaktı. Yanımdaki "Neden binmiyorlar?" diye sordu. "Küçük bir muameleleri varmış… Ölen kız vardı ya… Onun için telgrafla bir şey soruyorlarmış. Jandarma kumandanı, cevabını vermeden bindirmem, diyor… Şimdi nerede ise binerler."

 

Genç çavuşun bu beraberlikten memnun olduğu hâlinden belli idi. Pencereye yaklaşarak eliyle bize oldukları yeri gösterdi. Kapının yanında, hemen hemen yağmur altında üzüntülü ve sabırsız bekliyorlardı. Yanlarında üst üste yığılmış üç dört bavul, manevra sandıklarına benzeyen küçük tahta bir çekmece, birkaç sepet ve bir yığın çanta vardı. Erkeklerden biri, tam yağmurun altında, iki eli pardesüsünün cebinde, yalnız başının arka tarafında kalmış tıraşsız saçları, ihtiyar ve biçare çehresiyle ayakta duruyordu. Bu hâlinde, sefaletini fark etmeden taşıdığını göstermeğe çalışan bir şey vardı. Yırtık gömleğine, buruşuk boyunbağına, yüzünden akan ve temiz bir hamam, sıcak bir oda, yumuşak bir yatak, üç gün uyku isteyen yorgunluğuna rağmen, sanatkârca giyinmenin ve yaşamanın ihmal ve gevşekliğini, kaderle mücadelesinde muvaffak olmamış aydın adamın gururunu muhafazaya çalışıyordu. Yanında ondan daha genç, pehlivan yapılı bir erkek, yine ayakta bir şeyler yiyordu. Kafilede üç kadın vardı. Birisi bir elinde dokuz yaşlarında bir kız çocuğunu, âdeta çalınmasından korkar gibi, sıkı sıkıya tutuyor, öbürü ile de sadece eşya yığınının en üstündeki sepete dayanıyordu. Diğer iki kadın daha geride duvara dayanmış küçük kızla konuşuyor, gelip geçen erkeklere bakıyor, zaman zaman başlarını çevirip arkalarında, yüzlerinin burnun ortasından aşağısı bir yağlıkla örtülü, muhteşem heybelerinin üstüne oturmuş bekleyen iki yürük kadınını âdeta çekinerek seyrediyorlardı.

 

Artist kadınların bacaklarında şehirlerde satılan cinsten fabrika işi uzun konçlu yün çoraplar vardı. Üçünde de yürük kadınlarının debdebeli sükûnetinden eser yoktu. Telaşlı ve yorgundular. Hâllerinden bu rutubetli havada ölesiye üşüdükleri anlaşılıyordu. İkide bir ellerini ağızlarına götürüp ısıtıyorlar, sonra sefaletlerini iyice hatırlamak içinmiş gibi başlarını eğip, topukları çarpılmış, boyasız eski iskarpinlerine bakıyorlardı. Bununla beraber istasyonu dolduran kalabalıkta yine herkesten ayrılıyorlardı. İnsanlar arasında çok hususi bir talihle gezdikleri ilk bakışta belli oluyordu. Çehrelerinde, ellerinde, konuşmak için ağız açışlarında, sükûtlarında, bir ideali değilse bile büyük bir ümidi eskiterek yaşadıkları, delik deşik olmuş bir şemsiye altında barınır gibi, çok güzel, çok parlak bir şeyin harabesine sığınmış oldukları görülüyordu.

 

Nihayet arkadaşları geldi. "Her şey oldu!" der gibi bir işaret yaptı ve o zaman erkekler en ağır eşyaları aldılar; kadınlar çanta ve paketleri kaldırdılar; tıpkı sahnede imişler gibi; fakat sahnenin imkânlarından mahrum oldukları için hüznü daha belli bir tebessümle bizim kompartımana doğru yürüdüler. Onları himayesi altına almış görünen jandarma çavuşu binmelerini kolaylaştırdı. Kadınların hâline acıyan iki yolcu onlara yer verdi. Hemen hepsi, son bir defa pencereden bir şey unutup unutmadıklarını anlamak için terk ettikleri yere baktılar. Hayır, hiçbir şey kalmamıştı. Tam zamanıydı. Kampana çaldı. Sonra telaşla, haykırışlar arasında tren, pencerelere, kapılara asılmış kalabalığı yavaş yavaş silkerek, soluya soluya hareket etti.

 

Yeni gelenler o kadar yorgundular ki, oldukları yerde uyuyacaklar sanmıştım. Fakat öyle olmadı. Kadınların en genci, moda romanlardan birini açıp okumağa başladı. Çocuklusu, vagondaki halkla rastgele konuşmağa koyuldu. Her sorulan suale uzun uzun cevap veriyor, konuşma kesilir kesilmez, öbür yanındakine dönerek küçük bir sualle yenisine başlıyordu. Büyük siyah gözlü, esmer, sırım gibi vücudu gerçekten güzel olan üçüncü kadınsa, daha şimdiden gözlerinin büyüsünü etrafta denemeğe çalışıyordu. İki günlük yolculukta sarsıla sarsıla, denk hâline gelmiş yolcuların hepsinde bu bakışlar tesirini derhal yapmıştı. Jandarma çavuşu, sırtı oturduğum kanepenin kenarına dayalı, ayakta bıyıklarını burmağa başladı. Cins erkek vücudu, sessiz bir manyatizma içinde kadını davet ediyordu. Çıplak başlı, kalın bağa gözlüklü, orta yaşlı memur, sabahtan beri hepimize anlattığı iftira yüzünden bakanlık emrine alınma hikâyesini oracıkta kesmiş, çocuklu kadınla meşgul oluyordu. Herkes imkân ve vaziyetlerine denk geleni derhal seçiyordu. Sanki bu karşılıklı vaziyetler tek başlarına bir tasnif yapıyor, ilerleyen yaş, dökülmüş saç, ihtiyarlamış vücut, başka türlü sevmeyi, daha alçak gönüllü, daha az titiz olmayı kendiliğinden kabul ettiriyordu.

 

Orta yaşlı memurun gayretiyle küçük kıza, başı annesinin dizinde olmak üzere uzanacak kadar bir yer bulundu. Adamcağızın daha ilk teşebbüsü üzerine nezaket ve merhamet kesilen bir delikanlı, ona sade yerini vermedi, dizlerine paltosunu da örttü. Ayrıca çantasından yiyecekler, meyve ve çerez çıkardı. Ahretlik yapılı genç kız, en küçükleri, bizden bir sıra ilerdeki yerinde daldığı romana rağmen tam bir muhasara altında idi; iki tüccar karşısına geçmiş ona öteberi ikram ediyorlar, cigarasını yakıyorlar, sualler soruyorlar, velhasıl bu sıkıcı yolculukta yalnız kalmadığını, yalnız kalmak korkusu bulunmadığını ellerinden geldiği kadar açıkça anlatıyorlardı. Genç kız, bu program dışı rağbetten memnun, ayak ayak üstünde kendi repertuvarından ziyade seyrettiği filmlerin hatırında kalan büyük flört sahnelerindeki kadınları taklide çalışıyor, kâh kitabına dalıyor, kâh pencereden yağmurun boğduğu manzarayı seyrediyor, ara sıra onlara tek kelime ile cevap veriyor, hülâsa bu tesadüfü tam mânasıyla tadıyordu.

 

İhtiyar aktör benim yanımda idi. Birdenbire ölen artisti hatırladım. "P…" deki küçük salaşın şanosunda iki defa seyrettiğim bu kız belki en istidatlılarıydı. Güzel bir İstanbul şivesi vardı. İstediği zaman bir nevi eda takınabiliyor, yine istediği zaman çok şehir çocuğu olabildiği için hoşa giden bir kolaylıkla oynuyordu; fakat asıl dikkat edilecek tarafı zaman zaman rolünün içinde uyanmaları, etrafına garip denecek bakınmalarıydı. Sahne aralarını dolduran küçük varyetelerde de en çok muvaffak olan o idi. Bilhassa eski Anadolu kıyafetiyle oynadığı bir çiftetelli hemen herkesin hoşuna gitmiş ve kaymakamın eşinden ilkokulun kadın hademesine varıncaya kadar kasabanın bütün kadınlarını kendisine düşman etmişti. Öyle ki, trup kasabadan ayrıldıktan iki hafta sonra bile bu dört günün dedikodusu bitmemişti; sonra birdenbire ölüm haberi gelince bu dedikoduyu en fazla körükleyen kadınlar bile ona acımışlardı. Yol arkadaşıma:

 

– Anlatsanıza, dedim; Zeynep’e ne oldu böyle?

 

– Kaza, dedi. Ne olacak kaza… Güzel kızdı. Gösterişli, kanı sıcak bir taze idi. Her gittiğimiz yerde o beğenilirdi. Erkeklerin hoşuna gitmesini bilirdi. Bu sefer de öyle oldu. "Z…" de, yakın köylerden birinden zengince bir adamın hoşuna gitmişti. Adam evlenmek teklif etti. O da rahat ederim diye kabul etti. Beraberce köye gittiler. Birkaç gün sonra kazaya nikâh kâğıtlarını yaptırmak için dönerken arabanın atları ürküyor, haydi uçuruma… Yalnız arabacı, o da bir tesadüfle, ilk sıçrayışın şiddeti kendisini yerinden fırlattığı için bir çalıya takılarak kurtuluyor…

 

– Nasıl olur, dedim. Dizginleri tutmuyor muydu? Dizginler elindeyken sürüklenemez miydi?

 

Çok uysal bir sesle:

 

– Elinden kurtulmuş olabilirler… Bana kalırsa, (sesini biraz daha yavaşlattı) arabacı da, içindekiler de sarhoştular… Bir kısım köylüler de kaza yeriyle arabacının bulunduğu yer arasında çok mesafe var, arabacı sızıp yerinden düştü, diyorlar… Hasılı beyim, olan zavallı kıza oldu.

 

Ceplerini yokladı. Bir sürü resim çıkardı. Bunlar hep ölen kadının resimleriydi. Mayolu, Kafkas kıyafetli, sahne kostümlü bir yığın soluk fotoğraf… Bir tanesi Shakespeare’in, tuluat kumpanyasının eline düştükten sonra tanınmaz hâle gelen bir komedisini oynarken çekilmişti. Altında "Mehmet Ağabeyime, Yanlışlıklar Komedisi’nden bir sahne" yazılıydı. Öbürü, galiba Sekizinci’deki sarhoşluk sahnesinde, kadının hiddet hâlinde alınmıştı. Üçüncü sahneyi hiç tanımadım. Yalnız ihtiyar aktör, kocakarı rolünde, duvarda, dolap gibi bir yerden genç kadını korkutuyordu. Fakat iki akşam, üst üste sahnede seyrettiğim canlı ve güzel kadınla bu soluk fotoğrafların arasında hiçbir münasebet yoktu. İhtiyar artist onları büyük bir hüzünle elinde evirip çevirerek:

 

– Düşünün bir kere, daha yirmi yedi yaşında idi… dedi.

 

– Çok genç… Nereliydi?

 

– İstanbullu, Hekimoğlu Ali Paşa Camii’nin yanı başında bir evde doğmuş. Babası küçük bir memurmuş. Üvey anne elinde kaldığı için, çok hırpalanmış. Kadın evde bulunmadığı zamanlar, komşu çocuklarını toplar, onlara üvey anasının taklidini yapar, güldürürmüş. Bilhassa babasıyla annesinin konuşmasını o kadar iyi taklit edermiş ki. Sonra sinema merakı, ağabeysi iş bulup onu sık sık şuraya buraya götürünce tiyatro hevesi başlamış. Nihayet evde küçük piyesler oynamağa girişmiş. Ağabeysi ile gittiği varyetelerin hepsini eve gelince tekrarlarmış. Zeynep’te raks şeytanı vardı; bu bacaklarımıza yerleşen bir şeytandır. Oradan vücudun öbür taraflarını idare eder. İki düzgün bacak ona, imkân olarak yetişir. Bir bakıma öbürlerinden çok iyi ve insaflı bir şeytandır. Ne muharebe düşünür, ne servet, sade kımıldanmak, sade ritmin peşinde koşmak. “Temizlik Revüsü”nü gördünüz mü? O Zeynep’in daha on üç yaşında kendi kendine icat ettiği bir oyundu. Üvey annesi her gün tahta sildirirmiş, o da şarkı söyleyerek silermiş. Sonra artist olunca bu hatıra "Temizlik Revüsü" ne inkılâp etmiş.

 

Revüyü hatırlıyorum "P…" deki salaşta, hepimizin bildiğimiz marifetler bitince, ışıklar tekrar kısılmış, dört kadınla küçük kız, hep birden eteklerini bellerine iliştirip sözlerini kimlerin uydurduğu, kimlerin bestelediği bilinmeyen -bunlar İstanbul’un meçhul taraflarıdır- modern dans havaları, eski İstanbul şarkıları söyleyerek gıcır gıcır tahta silmeğe başlamışlardı. Fevkalâde bir şey değildi bu; figürler ritmik olmaktan çok uzaktı. Hatta öbürleri kendi vücutlarının güzelliklerini bile göstermiyorlardı. Fakat Zeynep belden aşağısına bir etek uydurduğu siyah mayosu içinde plastiğini buluyordu. Ne olursa olsun bir icattı.

 

– Tiyatroya nasıl girdi?.. diye sordum.

 

– Çoğu gibi, evlendikten sonra. Küçük evlendirmişler. Kocası o semtte bir kunduracıymış. İyi kazanıyormuş. Fakat çok hoyratmış. Ben sonra tanıdım. Her akşam içer, içtikçe susar, değişir, sonunda bir vesvese ifriti olurdu. Zeynep, öyle okumuş, yazmış kadınlardan değildi ama, içinde bir şeyler kaynaşıyordu. Kocası onu anlayamıyordu. Hep kavga ederlermiş. İşte o sıralarda ağabeysinin arkadaşlarından ikisi Holywood’a kaçmağa karar verirler. Zeynep de onlarla gitmeğe kalkışır. Gidecek, kendisini gösterecek, muvaffak olacak, biçare geçmiş çocukluğunun hıncını almak için, meşhur ve zengin olarak İstanbul’a dönecek, bir balet heyeti kuracaktı. Bir mektup, küçük bir kağıt parçası, sonra küçük bir çanta.. Yallah. Tabii polis, üçünü birden ailesine teslim etti. Delikanlılarınki kolay, bir parça azarla geçiştirilir. Sonra mahalle kahvesinde birkaç gün lafı edilir. Sevenler arasında bir nevi şöhret. Hatta birinin adı Holivudun Zeki kaldı. Fakat Zeynep evli kadındı; daha poliste tekdir başlar, sonra kocası gelir, karakolda bağırır, çağırır. Evde dayak, silâh çekmeler… İşte o akşamdan itibaren Zeynep değişti. Hiçbir şey onu tutamazdı artık. "Temizlik Revüsü’nün sonundaki dayak sahnesi bu akşamın hatırasıdır." derdi.

 

"Nihayet ayrılırlar. Birkaç macera; sahne merakı, raks şeytanı, orada, kafasında ve bacaklarında çalışırken rahat yaşamak olur mu? Fakat Şehir Tiyatrosu’na giremez, figüranlıktan başka bir şey vermezler. Hâlbuki Zeynep’in ihtirasları var. Küçük kumpanyalardan birine girer, sonra trup değiştirmeler başlar. Arada, işsizlik zamanlarında barlarda çalışma."

 

Durdu nefes aldı elleriyle ceplerini yokladı. Kendisine cigara ikram ettim. "İyi siz de benimkinden içiyorsunuz." diye memnun oldu.

 

– Dört sene evvel bir gece ona rastladım. Tabii bizim de bir piyasamız var.

 

Birbirimizi tanırız. Zeynep’i hepimiz bilirdik. Küçük Parmakkapı’ya çıkan caddelerden birinde, bir barın önünde, sarhoş, perişan, üç kişiye laf anlatıyordu. Bar sahibi mütemadiyen "İçeriye gir!." diye bağırıyor, o da "Bir dakika, bunlar benim müşterilerim…" diye sözünü bitirmeğe çalışıyor, "Bağırmayın, n’olur bağırmayın!.." diye yalvarıyordu. Sonunda isyan etti; ağlayarak kaçtı. Onu yolun biraz ilerisinde yakaladım. Bizim kumpanyaya davet ettim. O yaz Beylerbeyi’nde iskele karşısında oynadık. Ne mevsimdi!..

 

İyi günlerinin eşiğine geldiği belliydi; âdeta daha ötesine geçmekten korktuğu için susmuştu. Ben de bir şey sormağa cesaret edemedim; daha ötesinin bir yığın imkânsızlık; olmayacağı bile bile kurulan hayaller, cılk çıkan ümitler, birbirini tutmayan hesaplar, farkında olmadan işlenen hatalar, tek çare gibi görünen budalalıklar olduğunu hangimiz bilmeyiz? İnsan hayatı sandığımız kadar değişik değildir. Şartların arasına, mühim anlarda kendi tecrübenizi olduğu gibi nakledin, en başka türlü hayatı doldurmuş olursunuz. İyi günler… Bu yağmurlu yolculukta, gökyüzünü tepemize mavi, büyük, tek bir çiçek gibi asan, telgraf tellerinin hemen alt çizgisinde, pencerelerin camlarında her yağmur damlasını bir elmas yapan kısa güneşli anlar gibi…

 

Yağmurun sık örgüsü aralandı, sonra gökyüzü bir tarafından iyice delindi; bir çitin üstünden sarı bir inek başı bize doğru tıpkı bir eski vazo resmi gibi, tam bir tecritle ve kısa hayalini süratin kavsinde tamamlayarak, uzandı. Sonra çit de, inek başı da, arkalarında bekleyen ve insana huzur vaat eden küçük ev lambalarıyla geçmiş zamanımıza karıştılar. Zeynep, belki de bu yolda gidiş gelişlerinde, bu cinsten evlerden birinin davetini duyarak evlenmeğe kalkmıştı.

 

– Bazı oyunlarda çok güzeldi; fakat daima piyesin dışında kalırdı.

 

– Nasıl?.. dedim.

 

Eliyle, kendisinden beklenmedik, bir araştırma hareketi yaptı.

 

– Anlatması güç, dedi. Sonra yavaşça devam etti. "Daha, hakiki korkunun, vücutta, gizli korkunun eseri yapılmadı. Yahut ben görmedim. İnsanın içine sinmiş, onun hareketlerini ikide bir kesen, yahut değiştiren, onu âleminden ayırıp başka bir âleme götüren korku." Tekrar uzun parmaklarıyla, anlaşılmazın peşinde bir yığın işaret yaptı. "Bize yapışmış, içimizde bizimle beraber her kımıldanışta dalları çatırdayan bir orman gibi büyümüş korku. Zeynep korkardı. Her şeyden, hayattan başka her şeyden korkardı. Hele yüksek perdede insan sesine hiç tahammül edemezdi. Bu çocukluğundan beri böyle idi. Üvey annesi onu korkutmak için evin şurasına burasına gizlenir, sonra yerinden bağırarak fırlar, o ağlamağa başlayınca gülermiş. Bizim ‘Kaynana’ piyesi oradan gelir, beraber yazdık. Ne sahnedir o."

 

"Kaynana" piyesi deminki fotoğraflarda yüklükten yaşlı aktörün kocakarı kıyafetiyle çıktığı sahne idi.

 

– Sahneye çıkmadan evvel bize yalvarırdı: Ne olur fazla bağırmayın; piyesi bozuyorum, derdi. Tabii asıl sebebini söylemediği için, böyle derdi. Hakikatte korkardı. Sanki zar gibi ince, sırçadan bir dünyası vardı. Hâlbuki bu korkusu güzeldi, sahne birdenbire canlanırdı. Onun için biz vaat eder, fakat sözümüzü tutmazdık.

 

Daha fazlasını dinlemedim; ihtiyar aktörün fotoğrafları tekrar çıkarmasına elimle mâni oldum. Bu son cümleler bana Zeynep’in kaderini anlatmıştı. Bazı insanlar benzerlerinin, hatta en yakınlarının kurbanı olmak için doğuyorlardı. Zeynep bunlardan biriydi. İçim ihtiyar artiste hınçla doldu, gözlerimi kapadım.

 

Uyandığım zaman iyiden iyiye gece idi. Adana’ya epeyce yaklaşmıştık. Jandarma çavuşu ile uzun boylu kadın pencerelerden biri önünde gülüşüyorlardı. Belli ki parlak çizmeler ve iyi sıkılmış bel tesirini yapmıştı. Çocuklu kadın, çok insanca bir nankörlükle, ihtiyar memuru unutmuş, nazik delikanlının gözlerinin içine bakıp gülümsüyor, ayaklarını sabırsızlık içinde oynatıyordu. Ahretlik yapılı genç kız, elindeki romanı ve oradaki otomobilli, kaloriferli, danslı, mükellef içkili hayatı, olması imkânsız şeyler arasına atmış, deminden beri kendisine ikram ettiği çeşit çeşit cigaralarla âdeta zehirlemeğe çalışan uzun boylu, pehlivan enseli tüccarı sade kulak kesilmiş dinliyordu. Otuz beşlik jönprömiye, senelerdir sevdiği ve peşinden kasaba kasaba dolaştığı kadının başkasıyla flörtüne hiddetinden, dişlerinin arasında kâh mendilini, kâh elini kanatırcasına ısırıyordu.

 

İhtiyar aktör bütün bunlardan habersizdi. O, sürüsünü yaz öğlesinin sükûnetine emanet etmiş bir kadim çoban gibi her şeyin iyi gittiğinden, iyi gideceğinden emin, canı burnunda soluyan jönprömiyeyi ceketinin düğmesinden yakalamış, ona sanat tecrübelerinden bahsediyor, kâfi derecede çalışılmadığını söylüyordu. "Aşksız sanat olmaz yavrum", diyordu. "Bak bana, ihtiyar kadın rollerimde muvaffak olmak için daha otuz yaşımda iken gık bile demeden ön dişlerimi söktürdüm. Niçin yaptım bunu? Çünkü sanat fedakârlık ister. Mademki sanatkârım."

 

Benim uyandığımı görünce, cebinden çıkardığı bir kâğıdı uzatarak: "Yarın akşam bilhassa unutmayın. Jül Sezar oynuyoruz, dedi. Ben, Jül Sezar’a çıkacağım, Ali de Brutus olacak!"

 

İçimde birdenbire kabaran hüznü, yarın akşamın bu biçare Romalılarına göstermemek için pencereden baktım. İstasyona gelmiştik. Büyük okaliptüsler, yağmurlu ve karanlık gecenin bütün bir tarafını, şaşmaz bir keder gibi zaptetmişti. Yerde, istasyonun dağınık ışıklarının uzun ve titrek akislerle doldurduğu büyük su birikintileri vardı.

 

Translator's Note

As soon as I read Ahmet Hamdi Tanpınar’s 1947 short story Bir Tren Yolculuğu (A Train Journey), I was inspired to try and translate it myself. "A Train Journey" is the story of Zeynep, a free-spirited young actress ever in search of independence – from an abusive family, an abusive marriage, abusive and/or precarious employment – whose tragically short life is recounted to the narrator by a member of her itinerant theater company aboard an intercity train. 

As a translator, I try to strike a balance between the assimilationist and the anti-assimilationist approach, aiming for a fluent, readable English version that also acknowledges its linguistically/culturally foreign milieu. Since few words in any language have an exact one-to-one equivalent in English, it is sometimes necessary to use a more circumlocutory, dictionary definition-style paraphrase. A good example occurs early on in the story as the narrator describes some villagers dressed in traditional Anatolian clothing: "A throng of villagers, dressed in bright-hued, collarless long-sleeved shirts [renkli mintanlı] and white cotton leggings [beyaz bez donlu] or baggy trousers [şalvarlı]..." Of the three base nouns mintan, don, and şalvar (the suffixes -lı and -lu can be translated here as "wearing"), only don has a neat one-word equivalent in English ("leggings"). In this case, paraphrase felt like the best solution, even if it meant using four words ("collarless long-sleeved shirts") for Tanpınar’s one word (mintanlı).

But there are times when such paraphrase would feel illogical as well as stylistically awkward. For example, just a few lines later, the narrator describes the snacks being sold at the station: "There were snack vendors selling içli köfte, boiled eggs, and a sweet made with dark flour – a kind of cross between gözleme and kaygana…" If, instead of içli köfte, I had written "deep-fried bulgur croquettes filled with mincemeat," then this would create an epistemological quandary: how does the narrator know they are filled with mincemeat unless he is already familiar with the dish? And if he is, why doesn’t he just call it by its name? (Even today, içli köfte is a very popular snack sold all over Turkey.) 

This is all the more important given that, in the very same sentence, there is a food with which the narrator is apparently unfamiliar: "…a sweet made with dark flour – a kind of cross between gözleme and kaygana…" A Turkish culinary expert I consulted suggested that this may be taş kadayıf, a specialty in that part of southern Turkey. If so, then Tanpınar would seem to be employing the literary technique of defamiliarization, describing taş kadayıf from the perspective of someone who has never seen it before and using two familiar foods (gözleme and kaygana) as reference points. Paraphrasing two words which are themselves used to paraphrase a third would, I felt, make for an awkward and unwieldy sentence. Accordingly, I kept gözleme and kaygana (as well as içli köfte) in Turkish.  

Often, while the meaning of a Turkish phrase – its denotation – is clear enough in English, its connotation remains obscure when removed from its cultural/historical context. For example, while the expression used to describe one of the members of the troupe, pehlivan yapılı, can simply be translated as "with a wrestler’s build," the phrase ahretlik yapılı genç kız, "the young woman with the physique of an adopted maidservant," does not convey any definite image in English. The word ahretlik refers to a woman adopted into a household as a live-in servant; despite the charitable/religious origins of the practice, intended as a pious good work (ahret or ahiret literally means "afterlife"), such women were often worked to the bone, like the servant-girls of Victorian novels. A Turkish colleague confirmed my hunch that the woman in question was meant to be rather short and slight in build, so I translated accordingly: "short and slight like an adopted maidservant." When the same phrase was repeated later, such elucidation was no longer necessary, so I simply wrote "the young woman who looked like an adopted maidservant."

Indeed, it is a misconception to believe one must always translate the same word or phrase the same way throughout a given text. Take, for instance, the following passage at the beginning of the story:

The gendarme sergeant came in again and said, "No one left to board except the artists."

The "artists" were, no doubt, the theater troupe that had stopped for four nights in the town where I had been staying two weeks previously, playing at the makeshift cafe across from the city hall before resuming their tour.

In English, the term "artist" – when applied to anyone who is not in the visual arts – can sound pretentious, or worse, in the wrong context. One might call a singer an "artist" in an album’s liner notes, but one would never write, say, "the artist [i.e. the singer] got in the taxi." In Turkish, however, it is more common for artist to be used in the everyday sense of "performer," and Tanpınar uses it this way throughout the story. In my English version, I only translated artist as "artist" in the above passage, where the narrator is deliberately calling attention to the term. Everywhere else, I simply referred to the members of the troupe as "actors" (except for two passages where Tanpınar employs the term sanatkâr, for which "artist" felt like the best translation: "…he still sought to preserve his artist’s negligent, carefree style of dress and way of life"…"And I am an artist, after all.")

Unfortunately, space does not permit a discussion of more than a handful of the issues I grappled with while translating Bir Tren Yolculuğu. Nonetheless, I hope these brief notes will provide some insight into the highly complex decision-making process of literary translation while also piquing readers’ interest in this marvelous story, which I am glad to be able to share with a wider readership.   


Will Washburn

×

In the Classroom

×